IJshaar. Gevonden om 10.58u op 20 november 2019

Dat eerste vleugje winter... De nachtvorst legt een laagje ijs over de vogelbadjes in de tuin en op blad en bloem glinstert rijp. Sprookjesachtig mooi, wat mij betreft. Het is het ideale weer voor ijshaar, weet ik ondertussen. Om dit bijzondere natuurverschijnsel te kunnen zien moet je eigenlijk vroeg je bed uit, want anders is het weer gesmolten. Maar gelukkig heb ik, als onverbeterlijke uitslaper, ontdekt dat het ook anders kan. En in dit blog deel ik mijn tips met je.

Maar eerst: waar gaan we eigenlijk naar op zoek? Want als je niet weet wat je zoekt, is het een stuk lastiger te vinden.

IJshaar

IJshaar.
Haarijs.
Baardijs.
De baard van Koning Winter.

Het zijn verschillende namen voor hetzelfde zeldzame natuurverschijnsel. IJshaar is een verzameling witte, hele dunne en lange, zijdeachtige ijsdraadjes. Ze komen in zo’n grote hoeveelheid uit los liggende stukken hout en takken, dat het van een afstand wel wol lijkt. IJshaar kan vele centimeters lang worden en mooie golvende ‘lokken’ vormen. De bijnaam ‘baard van Koning Winter’ is niet voor niets!

IJshaar ontstaat niet vanuit de bast maar vanuit de kern van dood hout, het kernhout, en alleen wanneer daar bepaalde schimmels voorkomen. Bij de stofwisseling van deze schimmels komt onder andere water vrij. Dat water wordt door zeer kleine openingen in het hout naar buiten geperst. En wanneer het op dat moment licht vriest én er een hoge luchtvochtigheid is, dan kan het water niet verdampen en bevriest het in lange, dunne ijsharen. Zo gauw het echter te hard vriest, daalt de stofwisseling van de schimmel en produceert die geen water meer. En ontstaat er dus ook geen ijshaar.

Teer typje

Dus: dood kernhout met schimmel èn hele specifieke weersomstandigheden. Had ijshaar nog meer gewenst? Ja dus, want ijshaar komt alleen maar voor op dood kernhout van loofbomen, met name beuken en eiken. Dat kernhout moet dan ook nog nat zijn, wil er ijshaar kunnen ontstaan.

Verder is ijshaar een zeer teer goedje. Aanraking, zon en temperaturen boven de nul graden laten het smelten als sneeuw voor de zon. Je snapt dat vroeg opstaan dus eigenlijk wel nodig is om ijshaar te kunnen spotten. De temperatuur is dan nog laag, de zon niet zo warm en zo heb je de grootste kans om ijshaar te kunnen zien.

Maar heel eerlijk gezegd heb ik daar nogal moeite mee, met heel vroeg opstaan. Dus toen ik op een dag aan het einde van de ochtend bij toeval nog ijshaar zag, ben ik mij meteen gaan afvragen hoe dit kon! Zo ontdekte ik een aantal ‘kenmerken’ in mijn favoriete bos en mijn tuin die mij hielpen om ijshaar te zien zónder die wekker op standje vroege vogel te zetten. Mijn tips:

Tip 1: ken je bos

Goed. Je weet nu wat ijshaar is, hoe het ontstaat en weer verdwijnt. Maar daarmee vind je het nog niet persé. Het belangrijkste nu is misschien wel: ken je bos!

Dus: verken alle paden van jouw favoriete loofbos bij jou in de buurt. Onderzoek waar beuken en eiken staan en of er veel dood hout op de grond ligt. Kijk niet alleen naar geschikte ‘rommelplekjes’, maar voel daarbij vooral ook de temperatuur wisselen terwijl je rondloopt. Sommige delen van het bos zijn kouder dan andere, daar ligt langer sneeuw, ijs of rijp. Het zijn vaak ook de plekken waar dood hout langer nat blijft. De zon komt er later of misschien vrijwel niet en ook bij hoogteverschil merk je goed een verandering van temperatuur. Die koude plekjes moet je onthouden. Hier blijven de omstandigheden voor ijshaar namelijk langer ideaal dan op de warmere, zonnige plekken.

Tip 2: kijk en vergelijk

Je kent je bos, je weet de koude, schaduwrijke plekjes met dood loofhout op de grond. Maar hoe weet je nou of het in dat bos nog koud genoeg is tegen de tijd dat jij op pad gaat? Daar komt, voor mij, de tuin om te hoek kijken.

Vergelijk je tuin (straat/buurt) met jouw bos. Er zit vaak een temperatuurverschil tussen stad (of dorp) en het bos. Hoeveel kouder is jouw favoriete bos ten opzichte van jouw tuin of straat? Ik ontdekte bijvoorbeeld dat wanneer de dooi licht intreed in mijn tuin, in ‘mijn’ bos nog volop knisperend bevroren blad ligt. Zeker op de koude plekken.

De vergelijking tussen mijn tuin en ‘mijn’ bos is heel persoonlijk, het zal misschien even zoeken zijn hoe het voor jou is. Ik vind het echt ideaal dat ik aan mijn tuin kan zien of ik nog kans heb op ijshaar in het bos of niet. De voorpret alleen al als ik thuis ontdek dat álles perfect is… IJshaar blijft zo wonderbaarlijk mooi dat ik iedere keer weer als een klein meisje rondstuiter als het zover is 🙂

Tip 3: herken ‘ijshaarweer’

Goed, je kent de juiste plekken in het bos, je kent het vergelijk qua temperatuur tussen je tuin of uitzicht en het bos. Nu is het alleen nog wachten op het ideale weer voor ijshaar.

IJshaarweer: temperaturen tussen de nul en de min vier graden met een hoge luchtvochtigheid.

Je thermometer, het weerbericht of een app op je telefoon vertellen je natuurlijk of het licht vriest. Die luchtvochtigheid is wat lastiger, maar hier is ‘rijp’ het sleutelwoord. Rijp ontstaat namelijk wanneer het vochtig en koud is. Voor mij, wonend in een buitenwijk van Apeldoorn, betekent ijshaarweer:

– dun laagje ijs op de vogelbadjes in de tuin (= lichte vorst);
– een laagje rijp op schuur, bomen, planten, gras etc. (= hoge luchtvochtigheid met lichte vorst);
– let op: mist wijst wel op hoge luchtvochtigheid, maar hou er rekening mee dat mist nat is en ijshaar teer. Het tast uiteindelijk die fragiele ijsharen aan alsof het suikerspin is;
– geen sneeuw.

Dit uitzicht in de tuin geeft wintervlinders kriebelend in mijn buik! Dus hop, ontbijt mee en gaan! In het bos huppel ik van ijshaar naar ijshaar alsof ik goud vind. En het liefst deel ik per direct mijn vondsten met een vriendin en mijn moeder, die ik vervolgens ook van hun werk hou en het bos injaag. Het is dus nogal besmettelijk, ijshaar zoeken, dat je het weet 😉

Voor uitslapers en vroege vogels

Kortom: door ‘mijn’ bos goed te leren kennen, ontdekte ik de plekken die het langste koud bleven én geschikt waren voor ijshaar. Door deze plekken met de situatie in mijn tuin te vergelijken, weet ik ondertussen dat wanneer mijn (relatief warme) stadstuin bij het opstaan nog deels wit ziet van de rijp en er een laagje ijs op het water van de vogelbadjes ligt, er in ‘mijn’ bos zéker nog schaduwrijke plekjes zijn waar het koud genoeg is voor ijshaar.

En dit waren ze, mijn tips. Uiteraard ook bruikbaar voor vroege vogels 😉 Want eerlijk is eerlijk, vroeg opstaan geeft de grootste kans om ijshaar te spotten. Maar even van uitslaper tot uitslaper: ik hoop dat ik jou met dit blog wat handvatten geef om tóch ijshaar te vinden mocht dit nog niet gelukt zijn.

Dus in het vervolg: uitgeslapen en alle voortekenen positief? Niet te lang treuzelen en lekker naar het bos! Met een beetje geluk vind ook jij nu ‘de baard van koning winter’.

Veel winterplezier!