De wát?! Ja, dat was ook mijn eerste reactie toen ik díe naam van dit dier hoorde. Helemaal toen bleek dat het een vogel is, een nachtzwaluw. En ‘gewoon’… eigenlijk vind ik deze vogel verre van gewoon. Het is een bijzondere vogel, met veel eigen maniertjes en gekke gebruiken. Een vogel die het waard is om je best voor te doen als natuurbeheerder. Ondanks zijn naam is het geen zwaluw, zelfs niet verwant!

Mythische naam

Het begint al bij de naam: die heeft een bijzondere, mythische herkomst. Het is de vertaling van zijn wetenschappelijke naam Caprimulgus europaeus (Capra = geit, mulgure = melken). Volgens een oude mythe komen nachtzwaluwen ’s nachts op geiten af en drinken hun melk, waardoor de melk van de geit opdroogt. Aristoteles schreef hier al over. Een moderne alternatieve naam is ‘nachthavik’ of de engelse naam ‘bugeaters’. Namen die eigenlijk veel beter passen bij deze prachtige vogel.

Broedvogel in Nederland

Nachtzwaluwen leven in Nederland in droge, open landschappen met enkele bomen en/of struiken zoals heidevelden, open bossen, zandverstuivingen of kapvlakten. Rond April/Mei komen ze terug uit hun overwinteringsgebieden in tropisch Afrika. Ze broeden hier in Nederland en vliegen in september weer terug.

Ze leggen 1 of 2 grijs-bruin gevlekte eieren en die broeden ze uit op de kale grond. Dat maakt hun eieren kwetsbaar voor vertrapping en roofdieren. Als de eieren in gevaar dreigen te komen, kunnen de ouders deze naar een nieuwe locatie rollen. De nachtzwaluw is dus wel heel handig. En het zijn ook goeie acteurs, want wanneer er gevaar van een roofdier dreigt, imiteert één van de ouders een vleugelblessure om de rover af te leiden.

Het vrouwtje neemt de grootste tijd van het broeden op zich, maar wordt af en toe afgelost door het mannetje. Na 17 tot 21 dagen komen de kuikens uit. Ca 17 dagen later zijn de jongen al vliegvlug. Soms gaat een vrouwtje al over op een tweede broedsel als de jongen van het eerste nest groot genoeg zijn. Het mannetje neemt de zorg van het eerste nest dan op zich.

Open heidegebied

Voor deze vogels is het belangrijk dat er voldoende open heidegebied is. Geschikt leefgebied verdwijnt steeds meer in heel Europa. Elders worden de aantallen populaties steeds minder. Ook zijn de vogels heel gevoelig voor landbouwgif en insecticiden die particulieren gebruiken. In Nederland neemt de soort gestaag toe (feiten en cijfers over de nachtzwaluw in Nederland). Zodanig zelfs dat ze van de rode lijst zijn afgehaald.

Dat temperatuurstijging een rol speelt in de toename in Nederland is bekend. Het wordt hier steeds aangenamer voor ze om te broeden. Maar ook de manier waarop heidebeheer de afgelopen jaren verbeterd is, speelt een cruciale rol. Hierbij richten we ons op het ópen houden van heideterreinen. Als het dichtgroeit met bomen zijn ze al snel niet meer geschikt voor nachtzwaluwen en dan zal de soort ook snel (weer) verdwijnen.

Wat we vanuit beheer nog extra doen is het aanwijzen van broedgebieden en deze met bebording of fysiek tijdelijk afsluiten. Door rust te behouden tijdens het broedseizoen is de kans op uitvliegende jongen groter. Hier profiteren overigens meerdere (vogel)soorten van.

Zelf spotten

Wil je zelf een nachtzwaluw spotten? Dat is een hele uitdaging! Ze zijn ontzettend goed gecamoufleerd. Ze zijn bruin met donkere vlekken en als ze op een tak stil zitten vallen ze helemaal weg tegen de achtergrond. Ze vertrouwen volledig op hun schutkleuren. Als ze bewegen om bv. te poetsen doen ze dit heel bedeesd, net als een tak of blad dat wordt bewogen door de wind.

Of ga je liever met een van mijn collega’s op zoek naar de nachtzwaluw? Op 18 juli organiseren mijn collega’s van het Leersumse veld een nachtzwaluwexcursie. 

Nachtelijke patrouilles

Misschien zijn ze nog wel het makkelijkst te zien én horen tijdens de nachtelijke patrouilles van de mannetjes. Na zonsondergang blijven de dieren vaak nog enkele minuten jagen vlakbij hun nest of rustplek. Daarna vliegen ze verder naar andere jachtgronden. Soms wel 1-3 kilometer ver weg. Ze jagen op nacht actieve insecten zoals nachtvlinders, muggen en kevers. Ze vangen hun prooi met wijd opengesperde snavel. Rondom de snavel zitten borstelvormige tastharen. Deze beschermen de ogen, maken het prooien moeilijker om te ontsnappen en vergoten het vangoppervlak. De veren zijn zacht (net als bij uilen) zodat ze geruisloos kunnen vliegen. Hun grote ogen hebben ieder een blikveld van  180 graden en ze kunnen ze afzonderlijk van elkaar bewegen.  Ze hebben restlicht nodig om nog wat te kunnen zien. Het zijn dus niet echte nachtelijke jagers.

Eigen kam

Aan hun middelste teen hebben ze een soort kammetje (pectinaatklauw). Ze gebruiken deze kam voor het verwijderen van ecto-parasieten zoals bv veerluis. Maar ook voor de verzorging van hun tastharen. Op de website van de vogelbescherming staat meer informatie en geluidsfragmenten.

Tjurrrr…uuuurrr… Churrt

Het mannetje verdedigt in het voorjaar zijn territorium. Hij laat zich horen door een kenmerkend geluid (‘churring’ in het engels) ‘Tjurrrrrrr…uurrr’  (lijkt wat op een metaalachtig geratel). Tijdens de glijvlucht houdt hij zijn vleugels in een ‘V’ vorm en zijn staart is dan opengewaaierd. Als een rivaal in zijn territorium komt slaat hij met zijn vleugels en ‘Churrt’ hij. Als hij een vrouwtje treft slaat hij met zijn vleugels en achtervolgt hij haar. Hij probeert haar te imponeren met een spiraalvormige vertoningsvlucht. Hierbij laat hij de witte vlekken op zijn vleugels goed aan haar zien. De zang start circa 2 uur na zonsondergang en vaak een opleving tegen zonsopkomst. Maar ook overdag zijn ze soms wel te horen.

Een interview met de nachtzwaluw

“Ik hang, volgens mij, een beetje tussen de uil en de zwaluw in”, vertelt nachtzwaluw Daniel in de eerste aflevering van de podcastserie Groene Oren. Als studiogasten vertellen planten, bomen en dieren in deze podcastserie zelf hun verhaal: wie zijn ze, hoe ziet hun dagelijks leven er uit en hoe is het om vanuit hun perspectief de wereld te ervaren? Beluister de podcast op www.staatsbosbeheer.nl/nachtzwaluw.