Bloeiende Prikneus op Rottumerplaat 8 juli 2023. Deze plant zaait zich makkelijk uit. Foto: Aielle Erens

Over de Strandgapers, Nijlganzen, Witte winterpostelein, Rimpelroos, Engels slijkgras en zwarte Konijnen van Rottumerplaat.

Bij de legende van Rottumerplaat hoort het idee dat onverstoorde natuur in Nederland er ongeveer zo uit ziet. Een onbewoond eiland immers, zonder auto’s of fabrieken, waar de natuur zijn gang mag gaan. En streng verboden toegang bovendien. Dan moet dit landschap wel ongerept zijn.

Niet helemaal. Rottumerplaat is prachtig, daar niet van, maar hier zijn nogal wat planten en dieren die er van nature niet waren. Uitheemse eilandbewoners in allerlei soorten en maten, die hier allemaal niet op eigen kracht zijn gekomen maar met hulp van de mens.

Met aan de ene kant ingeburgerde planten waarvan bijna iedereen de import is vergeten. En aan de andere kant van het spectrum soorten die misprijzend invasieve exoten worden genoemd. Variërend van onlangs tot eeuwen geleden aangevoerd.

Zo’n nieuwkomer is Witte winterpostelein. Begin april, toen de rest van de eilandflora nog winters geel zag, kleurde dit massaal voorkomende plantje de bodem groen onder het nog bladloze duindoornstruweel.

De posteleinblaadjes vormden op sommige plekken een eilandbreed tapijt van groene schoteltjes. Vanwege de schoteltjes noemen Duitsers de plant ‘Tellerkraut’. Half april bedekte het de bodem met een waas van witte miniatuur-bloemen, toen nog nauwelijks andere planten bloeiden.

Witte winterpostelein komt uit Noord-Amerika. De plant is eetbaar. Als welkome leverancier van groente in donkere maanden is de plant in Europa ingevoerd, en daarna uit moestuinen ontsnapt. Sinds de tweede helft van de negentiende eeuw, schrijven Weeda en de Westra’s in het standaardwerk Nederlandse ecologische flora is de plant bekend uit de Nederlandse natuur.

Hoe Witte winterpostelein op Rottumerplaat terecht kwam, is de vogelwachters van dienst onbekend. Wellicht uitgezaaid als aanvulling op het menu van de mensen die in de vorige eeuw vanuit Rottumerplaat de Waddenzee moesten inpolderen? Mieren verspreiden de zaadjes, waar ze gek op zijn, verder.

Een nieuweling die zo recent is dat de plant nog niet in de Nederlandse ecologische flora uit 1985 staat, maar wel op Rottumerplaat, is Prikneus. Tientallen wollige bladrozetten van deze siertuinplant uit Zuid-Europa domineerden dit voorjaar de westelijke duinvallei van het eiland.

Prikneus zaait makkelijk uit. In 2008 werd de plant nog maar uit 22 Nederlandse gemeenten gemeld. Dertien jaar later was Prikneus opgerukt naar 242 van de toen 380 gemeenten, volgens waarneming.nl. Het Nederlands Soortenregister noemt Prikneus ‘potentieel invasief’. (1)

Niet potentieel maar met zekerheid ‘een groot probleem’ is volgens het Kenniscentrum Invasieve Exoten de Rimpelroos. Van die oorspronkelijk Oost-Aziatische struik staan tientallen exemplaren rond de behuizing op Rottumerplaat. Tot zichtbare vreugde overigens van veel insecten.

Maar Rimpelroos is ‘een agressieve groeier die de inheemse vegetatie verdringt’, waarschuwt het kenniscentrum. (2) De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit biedt daarom ‘een handelingsperspectief’ voor de bestrijding van Rimpelroos. Meest effectief volgens de NVWA ‘is om de soort met de hand uit te graven’.

De NVWA adviseert ‘Rimpelroos niet meer aan te planten in kustgebieden’. Toch is deze nieuweling enkele decennia geleden mogelijk doelbewust naar Rottumerplaat gebracht. Want de plant kan goed tegen wind en zout, en gedijt in duinen. ‘De plant kan erosie voorkomen’, weet de NVWA. (3) Een eigenschap van Rimpelroos die op Rottumerplaat goed van pas kwam.

Een goed zichtbaar gevolg van menselijk ingrijpen in de eilandnatuur zijn de tientallen zwarte Konijnen. Om de eilandpopulatie op peil te houden zijn er in het verleden tamme konijnen van de wal losgelaten op Rottumerplaat.

Een voorbeeld uit avifauna zijn de Nijlganzen, waarvan hier dit jaar twee paar wonen. De snel gegroeide West-Europese populatie Nijlganzen stamt vermoedelijk van vogels die uit waterwildcollecties zijn ontsnapt.

Nijlganzen staan op ‘de Europese lijst van zorgwekkende invasieve uitheemse soorten’. Dat betekent dat deze vogels wettelijk gezien actief mogen worden bestreden, noteert Vogelbescherming op haar website. (4) Een bestrijding waaraan de vogelwachters op Rottumerplaat overigens geen deel nemen.

Ook het strand van Rottumerplaat ligt vol nieuwelingen.

Er liggen vrijwel geen inheemse Platte  oester meer, maar vooral Japanse oesters. Die nieuwkomer vormt een grote bank zuidoostelijk van het eiland.

Er liggen ook veel Amerikaanse zwaardschedes. Sinds zijn komst in de Noordzee in 1979 met ballastwater in schepen uit Noord-Amerika verdrong dit dier de inheemse schelpdieren Grote en Kleine zwaardschedes.

Beeldbepalend zijn de vele grote schelpen van de Strandgaper. Ook een nieuweling. Maar wel een oude nieuweling. Nederlandse en Deense onderzoekers achten het waarschijnlijk dat dit eetbare schelpdier in de vroege middeleeuwen met Noormannen vanuit Noord-Amerika naar Europa meekwam. (5)

Is het erg, al die uitheemse planten en dieren in de natuur?

Wel volgens de natuurdoelanalyses die provincies dit jaar inleveren bij het ministerie. Die wijzen behalve stikstof en verdroging de opmars van exoten aan als een van de grote problemen voor de Nederlandse natuur.

Onder meer de provincies Utrecht, Zuid-Holland, Noord-Holland en Noord-Brabant nemen maatregelen tegen explosief toenemende niet-Europese soorten als Watercrassula en Amerikaanse rivierkreeften. Ze zijn daartoe verplicht op grond van Europese regels.

Ook buiten de Europese Unie speelt dit. Zo hebben Zwitsers in de strijd tegen exoten in de natuur vorig jaar InvasivApp gelanceerd. Google Play noemt dat een ‘mobiele applicatie’ voor ‘professionals en amateurs die willen vechten tegen de verspreiding van invasieve planten’. (6)

Aan de andere kant halen sommige experts hun schouders op over exoten. Zo pleit vogelaar Rob Bijlsma in zijn boek Kerken van goud, dominees van hout voor het stoppen van de strijd van terreinbeheerders tegen nieuwelingen als Amerikaanse vogelkers en Japanse duizendknoop. Vechten tegen de bierkaai en ook exoten zijn natuur, betoogt Bijlsma.

Afkeer en goedkeuring van exoten kunnen elkaar ook afwisselen. De vorige eeuw nieuw ontstane bastaardsoort Engels slijkgras, waarvan nu grote plakkaten op de kwelder van Rottumerplaat staan, heeft bijvoorbeeld afwisselend voor- en tegenstanders.

Een verklaard vijand van deze nieuweling in de natuur was de aartsvader van de Nederlandse botanici, Victor Westhoff. In zijn boek De plantengroei van de Waddeneilanden uit 1991 verdoemt Westhoff het uitzetten vanaf 1927 van staatswege van deze plant om de landaanwinning te bevorderen. ‘Zoals gewoonlijk liep deze eigengereide ingreep van de mens in de natuur uit op een oecologisch fiasco.’

‘Slikpest’, zoals Westhoff Engels slijkgras noemt, is volgens hem ‘een ramp’. Omdat de plant inheemse soorten als Klein slijkgras, Klein zeegras en Langarige zeekraal verdringt.

Plantenkenner Eddy Weeda doet vanaf 2003 herhaalde pogingen tot, in zijn woorden, ‘rehabilitatie’ van Engels slijkgras. Een nieuwkomer hoort niet per se in de beklaagdenbank thuis, betoogt Weeda. ‘Inmiddels mogen we Engels slijkgras dankbaar zijn’, schrijft hij in een Wagenings onderzoeksrapport. Want wat bijvoorbeeld in Zeeland aan kwelders, die daar schorren heten, langs de zeearmen resteert, ‘werd voor een groot deel in de 20^ste eeuw door deze slibvanger geïnitieerd’. (7)

Voorlopige leidraad voor de vogelwachters van dienst op Rottumerplaat als het om exoten gaat: observeren en noteren, maar niet beheren. Maagdelijk ongerept is de natuur hier ondertussen niet. Mooi is het wel.

Vasco van der Boon en Aielle Erens

Digitale bronnen:

1. https://www.nederlandsesoorten.nl/linnaeus_ng/app/views/species/nsr_taxon.php?id=120141&cat=&epi=1;
2. https://www.invasieve-exoten.info/nl/invasieve-exoten/soorten/overige-invasieve-exoten-planten/rimpelroos.htm;
3. https://www.nvwa.nl/documenten/plant/planten-in-de-natuur/exoten/risicobeoordelingen/factsheet-rimpelroos;
4. https://www.vogelbescherming.nl/ontdek-vogels/kennis-over-vogels/vogelgids/vogel/nijlgans#:~:text=In%20Nederland%20staat%20de%20nijlgans,koste%20van%20andere%20watervogelpopulaties%20gaat;
5. https://www.cambridge.org/core/journals/netherlands-journal-of-geosciences/article/are-medieval-mya-arenaria-mollusca-bivalvia-in-the-netherlands-also-clams-before-columbus/CDA488AB17BE4A793E631BFDE3CBEFA7;
6. https://play.google.com/store/apps/details?id=ch.perron2.invasivapp&hl=nl&gl=US;
7. http://www2.alterra.wur.nl/Webdocs/PDFFiles/Alterrarapporten/AlterraRapport1418.pdf;

Illustratie: het logo van de Zwitserse app InvasivApp: