Duinaardrupsendoder op Rottumerplaat, 24 juni 2023. Foto: Peter van Ooijen.

Weinig plekken in Nederland zullen zo intensief door veldbiologen zijn onderzocht als Rottumerplaat. Toch worden hier nog steeds elk jaar wel nieuwe dier- of plantensoorten voor het eiland ontdekt. Dit jaar ook.

Het zijn geen beesten van het formaat klapmuts of roodstaartkeerkringvogel die de vogelwachters van dienst dit jaar op de faunalijst van Rottumerplaat bijschrijven. De nieuwe aanwinsten zijn bescheidener van omvang.

Zoals de amper anderhalve centimeter grote Kelderpissebed (Oniscus asellus) die op 17 mei 2023 in een slaapkamer van het vogelwachtershuis rondkroop. Een zeer algemene soort in Nederland. Desondanks was dit beestje volgens waarneming.nl en het overzichtswerk Fauna van Rottum van Mark Zekhuis en Nico de Vries niet eerder van Rottumerplaat gemeld.

Het Papiervisje (Cnetolepisma longicaudatum) dat op 15 april 2023 van de stapel oude vogelwachtersverslagen in de behuizing op Rottumerplaat smulde, is ook een noviteit voor de eilandlijst. Dit dier haalt eveneens met moeite een omvang van anderhalve centimeter.

Deze nieuwe eilandsoort is in de rest van het land ook wijd verspreid, maar dan vaak onder de radar. In 2002 publiceerden B.M. Beijne Nierop en T. Hakbijl in Entomologische Berichten hun ontdekking dat het Papiervisje ‘onopgemerkt bebouwd Nederland heeft veroverd’. (Bron: https://natuurtijdschriften.nl/pub/1011978) Tijdens die opmars heeft het Papiervisje nu dus Rottumerplaat bereikt.

Duinaardrupsendoder

Een voor Nederland veel zeldzamer aanwinst voor de Rottumerplaatlijst is dit jaar de Duinaardrupsendoder. De naam klinkt naar een manshoog monster uit een Roald Dahl-boek dat je niet ’s nachts in een eenzaam donker steegje in Amsterdam tegen het lijf wil lopen. Maar insektenkenners Peter van Ooijen en Jan Timmer – een weekend te gast bij de vogelwachters op Rottumerplaat – slaakten een vreugdekreet toen ze een Duinaardrupsendoder (Podalonia luffii) op 24 juni 2023 langs de Stuifdijk zagen vliegen. Van Ooijen wist het beest te fotograferen. Zijn platen tonen een zwarte graafwesp met oranje achterlijf.

Hun enthousiasme wekt de Duinaardrupsendoder onder meer door zijn bijzonderheid. Volgens waarneming.nl zijn ze in Nederland dit jaar tot nu toe ( juli 2023) slechts 7 keer gezien. Sinds de eeuwwisseling zouden volgens dezelfde statistieken van waarneming.nl maar drie mensen in Nederland meer dan twee maal een Duinaardrupsendoder. Dit is slechts een indicatie en geen absolute waarheid, want niet iedereen vult zijn waarnemingen op de populaire site waarneming.nl in. Peter van Ooijen en Jan Timmer bijvoorbeeld ook niet.

Waarnemingen van Duiaardrupsendoders zijn vrijwel beperkt tot de duinen aan de kust en rivierduinen langs de Maas. Voor 1980 werd het dier nog op de meeste Waddeneilanden waargenomen. Maar na 1980 alleen op Terschelling, noteert W.R.B. Heitmans van het EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden op het Nederlands Soortenregister. (Bron: https://www.nederlandsesoorten.nl/linnaeus_ng/app/views/species/nsr_taxon.php?id=165081&cat=160) Op andere waddeneilanden ontbreekt de Duinaardrupsendoder tegenwoordig. In Europa is het beest ‘zeer zeldzaam’, schrijft Frank van der Meer in tijdschrift Holland’s Duinen. (Bron: https://edepot.wur.nl/519684). Dat alles maakt, kortom, deze nieuwe waarneming voor Rottumerplaat best opmerkelijk.

De voorkeur voor duinen die uit de naam Duinaardrupsendoder spreekt, komt doordat deze wesp zijn nest graaft in steile zandhellingen. Dan zat dit exemplaar op Rottumerplaat goed. De vindplek op een noordoosthelling van de Stuifdijk is zo’n steile zandhelling.

Duinworteluil

Zondag 25 juni 2023, een dag na hun vondst van de Duinaardrupsendoder, vinden Peter van Ooijen en Jan Timmer nog een extra reden voor hun geestdrift over dit beest. Dat gebeurt als we de levende nachtvlinders in de met led-lampjes verlichte vangemmer naast het vogelwachtershuis op naam brengen.

Onder de rijke oogst van tientallen nachtvlinders blijkt zich ook een in Nederland als vrij zeldzaam geclassificeerde Duinworteluil (Agrotis ripae) te bevinden. ‘Ja! Dit klopt! Podalonia luffii eet agrotis-rupsen!’, roept Jan Timmer uitgelaten over deze vondst naar Peter van Ooijen. Als dit duo over insecten met elkaar praat gaat dat voornamelijk in het Latijn.

Als agrotis-consument vindt de Duinaardrupsendoder een welvoorziene dis op Rottumerplaat. Met de led-emmer heeft een andere vogelwachter van dienst dit jaar, René Vos, bijvoorbeeld al 12 Duinworteluilen gevangen. En weer losgelaten. De voorgaande drie jaren meldden vogelwachters ook deze nachtvlinder, tot wel 15 exemplaren in één nacht door vogelwachter Bram Ubels in de zomer van 2020.

Rupsen van de Duinworteluil eten ’s nachts zoutminnende planten, als – overigens ook zeldzame – Zeeraket, Stekend loogkruid en Gewone Zoutmelde schrijven Paul Waring en Martin Townsend in de KNNV-veldgids Nachtvlinders. Dat zijn plantensoorten die hier volop in de kwelder en het zandstrand rond het vogelwachtershuis op Rottumerplaat staan. Overdags verstoppen de rupsen van de Duinworteluil zich in het zand. Dat is waar de Duinaardrupsendoder hen opspoort en zich aan hen vergrijpt.

Het vrouwtje graafwesp sleept een gevonden aardrups naar een holletje en legt er een ei op. De wesp verlamt de aardrups verlamt met een steek, waarna de rups als proviand dient voor het nageslacht van de graafwesp, legt Jan Timmer opgeruimd uit. ‘Deze wespen vangen aardrupsen als voedsel voor de larven’, formuleert Frank van der Meer het menu van de Duinaardrupsendoder in Holland’s Duinen. ‘De wesp steekt de rups in de buikzenuwstreng. Daarom heeft de wesp een gesteeld langwerpig achterlijf, om de angel aan de onderkant, de buikzijde, van de rups te krijgen’, weet Peter van Ooijen.

Zo blijkt de nachtvlinderrijkdom op Rottumerplaat niet alleen de nachtvlinderconsumerende Nachtzwaluw aan te trekken, waarover vogelwachter René Vos een vorig Rottum-blog schreef. (Bron: https://www.boswachtersblog.nl/rottum/2023/07/03/geluk/) De nachtvlinder Duinworteluil vormt een schakel in een ecologische voedselketen waarin aan de andere kant een zeldzame graafwesp opduikt met een naam en levenswijze die kunnen figureren in een eng kinderboek. Onderdeel van een voedselketen die loopt van Zeeraket tot en met Nachtzwaluw. Een voedselketen waar andere nieuwe eilandsoorten als de Kelderpissebed en het Papiervisje vast ook wel ergens een bestemming vinden.

Vasco van der Boon en Aielle Erens