Deze weken herdenken we in Nederland de bevrijding van ons land, 75 jaar geleden. Op veel plaatsen in onze gemeenten zijn herdenkingsmonumenten te vinden. Ook in mijn werkgebied zijn een aantal van deze plekken te vinden. U kent ze vast wel: De onderduikershut en Stevensmonument in Helhuizen, het V1-monument aan de Nijverdalsebergweg, het Rijkswerkkamp Twilhaar nabij de schaapskooi Twilhaar en natuurlijk het Canadese kerkhof in Holten. Ik loop in gedachten graag even met u langs een aantal van deze herdenkingsmonumenten.

Onderduikershut
In het voorjaar van 2000 werd dankzij de hulp van de buren uit Helhuizen en Espelo en Staatsbosbeheer een onderduikershut gereconstrueerd. Dit is een reconstructie van één van de twee schuilhutten die in 1943 werden gebouwd in stuifbelten in het bos.

De familie Hullegie, bewoners van Helhuizen, heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog heel veel Joodse, Nederlandse, Franse, Engelse en Amerikaanse onderduikers geholpen. Dat deden ze onder andere door ze te laten onderduiken op hun boerderij (Huize Hullegie). Maar in 1943 werden er ook twee schuilhutten gebouwd in stuifbelten in het bos. Moedige mensen waagden hun leven om eten te brengen naar de onderduikers in de schuilhutten. Ondanks de Duitse razzia’s, gevangenneming en zware ondervragingen, is nooit één van de onderduikers ontdekt. Allen hebben het leven behouden.

Stevensmonument
Vlakbij de onderduikershut aan de Haarlerweg ligt het Stevensmonument. Elk jaar in oktober wordt hier de razzia van Salland herdacht. Bij deze razzia is aan de Haarlerweg te Holten de 18-jarige onderduiker Marinus Stevens uit Apeldoorn doodgeschoten. De Nijverdalse verzetsman Gerrit Jan Piksen werd gedood in Haarle en de joodse onderduiker Mozes (Maurits) Bachrach (geboren te Arnhem) aan de Portlanderdijk tussen Nieuw Heeten en Schoonheten.

Op initiatief van onder anderen de heren Marsman en Tielbeek, destijds zelf ook onderduikers, is in 1998 aan de Haarlerweg het Stevensmonument tot stand gekomen. Het monument is geplaatst op de plek waar Marinus Stevens is overleden. Het werd onthuld op 1 mei 1998 door Albert Stevens, de broer van Marinus. Sinds 2005 worden op deze plek ook Mozes (Maurits) Bachrach en Gerrit Jan Piksen herdacht.

V1-monument
Het V1-monument staat op een plek aan de Nijverdalsebergweg, ongeveer 200 meter voorbij huisnummer 2. Staanders markeren de plek waar de Duitsers vanaf 1944 ruim 400 bommen hebben afgevuurd op Antwerpen.

De V1-rakketten werden vanaf een lanceerbaan (de Abschussrampe) weggeschoten. In 2013 werden de poeren van de originele lanceerbaan teruggevonden en in 2018 werden een aantal van de staanders teruggeplaatst. Overigens is dit niet de enige plek in de omgeving waar V1-rakketten werden afgevuurd. Er zijn meer plaatsen, ook op de Sallandse Heuvelrug, bekend.

Het Rijkswerkkamp Twilhaar
Het Rijkswerkkamp Twilhaar werd opgezet als werkkamp voor de werkverruiming. Vanaf 1941 kwamen werkloze zeelieden uit Scheveningen en Katwijk naar het kamp om te helpen met boswerkzaamheden. In april 1942 nam de Duitse bezetter het kamp over. De zeelieden maakten plaats voor Joodse mannen uit voornamelijk Groningen, Tilburg en Amsterdam. Amper een half jaar later werden de mannen via Westerbork weggevoerd naar vernietigingskampen in het oosten van Europa, waar zij bijna allen zijn vermoord.

Tussen 1943 en 1945 hebben in de barakken op het Rijkswerkkamp aanvankelijk gezinnen uit het westen van het land gewoond, die door de bouw van de Atlantikwall, hun huis kwijtraakten. Na het bombardement op Nijverdal, op 22 maart 1945, verbleven er Nijverdalse gezinnen.

In totaal werd gedurende de oorlogsjaren bij Twilhaar een gebied van ongeveer 20.000 vierkante meter heide ontgonnen. Het bos, dat later het ‘Jodenbos’ werd genoemd, is pas na de oorlog door bosarbeiders aangelegd.

Het Rijkswerkkamp Twilhaar werd in 1949 afgebroken. Sinds 2003 markeert een monument de vervaagde herinnering aan de Joodse dwangarbeiders in het Rijkswerkamp. Sinds 2012 zijn de oude contouren van het kamp weer zichtbaar gemaakt en de locatie van de barakken middels zandlichamen in beeld gebracht. Ook is er een waarheidsgetrouwe replica van de toegangspoort geplaatst.

Kees Jan Westra,
Boswachter Staatsbosbeheer Salland