De doorbraakkolk 'de Zandbraak' in 2019.

Bij (her)inrichtingsprojecten voor de natuur is het altijd de vraag wat levert het echt op voor de natuur? Komen de ideeën en verwachtingen waarvoor het is aangelegd uit? Het liefst willen we ook nog dat de resultaten direct na aanleg zichtbaar zijn! In 2012 en 2013 is in het kader van de herinrichting Zeevang het natuurontwikkelingsproject Zandbraak uitgevoerd. En nu een paar jaar later blijken er interessante ontwikkelingen te hebben plaatsgevonden.

Deze blog is geschreven door boswachter ecologie Ab van Dorp.

De historie van de Zandbraak

Uit oude kaarten blijkt dat de Zandbraak is ontstaan in de periode 1775 – 1849. De Zuiderzee is in deze periode tussen Edam en Warder door de Zeevangzeedijk gebroken. Hierdoor is er een zogenaamde ‘doorbraakkolk’; een meertje, ontstaan van ruim 12 hectare groot. In 1866 is dit meertje met windmolens drooggemalen, waardoor een graslandpoldertje is ontstaan dat door lokale boeren is gebruikt voor hun melkveebedrijven. Onderstaande kaart uit 1885 toont de verkaveling van het poldertje de Zandbraak. Op de noordelijke kade staan de twee molens die ervoor zorgden dat dit poldertje droog bleef.

Bij de doorbraak rond 1800 heeft het binnenstromende zeewater de ter plaatse aanwezige veenlaag weggeslagen tot in de onderliggende kleilaag. Nadat de doorbraakkolk in 1866 drooggemalen is, is het poldertje De Zandbraak één van de weinige plekken in de veenpolder de Zeevang waar een kleibodem aanwezig is. Zij het dat deze kleibodem wel ongeveer twee meter lager ligt dan de rest van de Zeevang. Sinds 1936 wordt de waterhuishouding in het poldertje de Zandbraak geregeld door een elektrisch gemaal, waardoor dit poldertje droger gehouden kon worden dan met windmolens. Zo was de situatie toen begin deze eeuw de Zandbraak overgedragen werd naar Staatsbosbeheer. Tot die tijd is dit poldertje intensief gebruikt door lokale melkveebedrijven uit de Zeevang.

Waar komt de naam Zandbraak vandaan?

Langs de Zeevangzeedijk liggen verschillende ‘doorbraakkolken’. Deze meertjes worden lokaal “braken” genoemd. Verschillende van deze ”braken” zijn later drooggemalen/ingepolderd en hebben de naam van de doorbraakkolk behouden. Waarom de Zandbraak, met zijn kleibodem, geen Kleibraak is genoemd is niet duidelijk. Het verhaal gaat dat men in de veenpolder Zeevang dacht dat de grond in de Zandbraak zand was, omdat men geen zand of klei kende. Dit is echter weinig aannemelijk. Westelijk grenzend aan de Zeevang ligt namelijk de droogmakerij de Beemster. De Beemster bestaat geheel uit klei en bestond al 150 jaar als droogmakerij toen rond 1800 bij een dijkdoorbraak tussen Edam en Warder de ontstane doorbraakkolk de naam Zandbraak gekregen heeft. Waar de naam dus precies vandaan komt is dus onbekend.

Herinrichting van de polder de Zeevang

De veenpolder Zeevang is in de ruilverkaveling van de jaren vijftig/zestig omgevormd van een vaar- naar een rij-polder. In de Zeevang zijn toen nieuwe wegen aangelegd waar langs nieuwe boerderijen zijn gebouwd. De melkveebedrijven zijn toen verplaatst vanuit de bebouwde kom naar deze nieuwe boerderijen in de polder. Hierdoor hoefden de boeren niet meer te varen om hun vee naar de weilanden in de polder te brengen.

Om echter met de schaalvergroting en modernisering in de melkveehouderij mee te kunnen, dienden de graspercelen in de Zeevang een grotere drooglegging te hebben dan gangbaar was in de Zeevang. Om de drooglegging van het particuliere grasland te vergroten zijn er in de Zeevang toen veel onderbemalingen gekomen. Deze wildgroei aan particuliere onderbemalingen zorgde voor wateroverlast in de polder zodra er veel regen viel. Mede omdat door de intensivering van de melkveehouderij de weidevogelpopulatie afnam, is eind vorige eeuw besloten een nieuwe ruilverkaveling uit te voeren: herinrichting Zeevang.

Het doel van de herinrichting was de waterhuishouding te verbeteren en betere leefomstandigheden creëren voor de weidevogels. Vanwege het verbeteren van de leefomstandigheden van de weidevogels is besloten de Zandbraak te vernatten en hier natuurontwikkeling een kans te geven. In de ruim 12 hectare grote Zandbraak moest het waterpeil aanzienlijk hoger en zou er een ca. anderhalve hectare grote plas te graven.

Uitvoer van het natuurontwikkelingsproject in de Zandbraak

In 2012 en 2013 zijn deze inrichtingsmaatregelen ook daadwerkelijk uitgevoerd. De plas heeft verschillende diepten gekregen, waardoor hier verschillende steltlopers kunnen rusten en foerageren. Ook is in het midden van de plas een dieper gedeelte gegraven, zodat vissen hier kunnen overwinteren. Het elektrische gemaaltje dat de Zandbraak kurkdroog pompte, waardoor vissen hier amper konden zwemmen, is vervangen door een voor vissen passeerbare voorziening. Tevens is het waterpeil aanzienlijk verhoogd waardoor de sloten breed en jaarrond watervoerend zijn. De laatste afrondende inrichting werkzaamheden zijn na het broedseizoen van 2013 uitgevoerd.

Een succes voor de vogels

Al tijdens de aanleg was het succes voor de vogels al zichtbaar. Nog voordat de werkzaamheden volledig waren afgerond zochten verschillende vogelsoorten de Zandbraak al op om hier in het ondiepe water te rusten en foerageren. De jaren daarna zijn deze aantallen verder toegenomen. Inmiddels hoort de Zandbraak tot de vaste plekken waar slaapplaats-tellingen gehouden worden. Tientallen vogelsoorten weten de Zandbraak inmiddels te vinden, waaronder alle vogelrichtlijnsoorten waarvoor de Zeevang is aangewezen als Natura2000-gebied. Dit zijn: Kleine zwaan, Brandgans, Goudplevier, Kolgans, Grauwe gans, Smient, Kievit, Grutto en Wulp. Behalve deze soorten zijn hier nog tientallen andere vogelsoorten te zien. De meest aansprekende hiervan zijn wel Grote Zilverreiger, Lepelaar, Kemphaan, Kluut, Pijlstaart, Zomer- en Wintertaling.

Omdat alle soorten hier door elkaar aanwezig kunnen zijn is juist de mix aan soorten en aantallen zo mooi. Zo kan je in april/mei naast groepen slapende IJslandse Grutto’s, groepjes rustende Lepelaars zien staan, waar tussendoor Bonte strandlopertjes en Kluten aan het foerageren zijn. Niet zelden zie je hier meer dan duizend vogels in en naast elkaar in het ondiepe water staan. Voor wat betreft het doel, foerageer- en rustplaats voor steltlopers,  is de Zandbraak zonder meer geslaagd!

Door de ligging langs de dijk waar onderlangs een openbare weg loopt is de Zandbraak met zijn vogels prachtig te overzien: zeker als je een verrekijker bij je hebt! Veel vogelaars hebben de Zandbraak dan ook weten te vinden en dagelijks staan hier mensen naar de vogels te kijken. Om veel vogels te zien is het raadzaam ‘s morgens vroeg te gaan kijken. Toch zijn er overdag ook altijd vogels te zien, wel zijn de aantallen dan lager.

De broedvogels van de Zandbraak

Hoewel de Zandbraak niet is aangelegd als broedgebied, is het intensieve gebruik van dit poldertje wel aangepast t.b.v. de weidevogels. Maakte de Zandbraak voor 2013 onderdeel uit van verschillende agrarische bedrijven, sinds de inrichting is de Zandbraak in pacht gegeven aan de naast de Zandbraak gelegen zorgboerderij Artemis. De beheerder van Artemis maait pas nadat de broedvogels vertrokken zijn. Slechts delen van de Zandbraak worden in het broedseizoen extensief beweid. Het vee mag dan pas de wei in als zeker is dat er geen nesten meer liggen. Dit extensieve gebruik heeft ertoe geleid dat in de Zandbraak, waar bij inventarisaties voor 2013 nooit of nagenoeg geen broedende vogels zijn aangetroffen, nu een populatie broedvogels aan het ontstaan is.

Onderstaande tabel toont het aantal territoria van de afgelopen 3 jaar die er in de Zandbraak zijn vastgesteld door de vaste inventariseerder van de Zandbraak; Peter de Lange (lid van de vogelwerkgroep van de KNNV/Vereniging voor Veldbiologie afdeling Hoorn):

In 2019 zijn er door Peter 44 territoria vastgesteld in de Zandbraak. Geen slechte score voor een rust/foerageerplek van ruim 12 hectare groot. Voor natuurbeheerbegrippen is de Zandbraak nog maar recent ingericht. Het is daarom zeker niet uit te sluiten dat het aantal broedvogels in de Zandbraak -bij ongewijzigd beheer- de komende jaren nog verder zal groeien. Toekomstige tellingen zullen dit uitwijzen.

De vissen van de Zandbraak

Voor de inrichting van de Zandbraak maalde een elektrisch gemaaltje het waterpeil zo laag mogelijk. Dit gemaaltje pompte alleen water uit de Zandbraak omhoog naar het boezemwater van de Zeevang. Voor vis was het nagenoeg onmogelijk dit lage peil te overleven. Toch, toen er voor 2013 gekeken is of hier vis voorkwam en welke soorten, troffen we hier nog -een klein aantal- tiendoornige stekelbaarsjes. Bij de inrichting in 2013 moest het oude elektrische gemaaltje verzet worden naar een hogere locatie omdat het waterpeil aanzienlijk verhoogd zou worden. Besloten is om een nieuw gemaaltje te zetten dat dubbelwerkend en passeerbaar voor vissen is. Dit nieuwe gemaaltje laat zowel water in als uit.

Het nieuwe waterpeil in de Zandbraak is zgn. flexibel. Dat wil zeggen dat er niet naar gestreefd wordt één vast peil te hanteren zoals hier voorheen gehanteerd is (zo laag mogelijk), maar dat er een boven- en een ondergrens is voor het gemaaltje water in- of uitmaalt. Als in droge perioden het waterpeil zo laag dreigt te komen dat dit voor de vissen een probleem zou kunnen vormen, dan laat het nieuwe gemaaltje automatisch water van de boezem de Zandbraak inlopen. Als er veel regen valt slaat het gemaaltje pas aan als het grasland onder water komt te staan. Wel mag het er zgn. plasdras staan in natte tijden.

Op 23 november 2019 zijn vrijwilligers van het RAVON met schepnetten gaan onderzoeken welke vissoorten er in de Zandbraak leven. Uiteraard waren zij nieuwsgierig of hier behalve de tiendoornige stekelbaars nu meer vissoorten voorkomen! Bij de eerste haal met een schepnet werden direct al bittervoorntjes gevangen! Een mooie soort. Van de bittervoorn zijn er honderden gevangen; talrijk waren ook tien- en driedoornige stekelbaars. Verder zijn rietvoorns, snoekbaarzen en één karper gevangen. Een enorme verrijking vergeleken met de situatie voor 2013; het visvriendelijke gemaaltje werkt!

Conclusie natuurontwikkeling Zandbraak

Uit het voorgaande kan gesteld worden dat het doel om de Zandbraak in te richten voor foeragerende en rustende vogels, gehaald is. Ook de visstand is flink verbeterd en de vismigratie mogelijkheid met het boezemwater werkt. Mooie “bijvangst” is dat de Zandbraak door “vernatten” en het weidevogelvriendelijke gebruik van het grasland (door de zorgboerderij Artemis) uitgegroeid is tot een weidevogelrijk poldertje. Kortom, 6 jaar na uitvoering van het natuurontwikkelingsproject Zandbraak kan geconcludeerd worden dat dit een succes geworden is!