Melkweg boven NP Lauwersmeer (foto: Jannie Bouman)

Dit weekend is de Nacht van de Nacht. In het hele land zijn activiteiten om aandacht te geven aan het belang van duisternis, en nadelige effecten van (te veel) kunstlicht. Kunstlicht dat alle kanten uitstraalt heeft veel nadelige gevolgen. Oplossingen zijn vaak eenvoudig: licht richten, afschermen, kleur aanpassen en vooral: overbodig licht uitzetten.

We leven in West-Europa in het meest welvarende deel van de wereld. We zijn daar zo aan gewend dat we er nauwelijks bij stil staan. En we gaan behoorlijk kwistig om met alle mogelijkheden die ons ten beurt vallen, zonder ons al te veel zorgen te maken over de gevolgen. Dat dat op langere termijn zo niet werkt is langzamerhand wel duidelijk; we raken er steeds meer bewust van hoe we onze leefomgeving vervuilen en waar dat toe leidt. Dagelijks horen we over stikstof, co2, plastic soep, dioxine, gewasbeschermingsmiddelen, verzuring, klimaatverandering, afname van biodiversiteit, uitsterven van soorten. Het is zo veel, zo bedreigend en schijnbaar zo onoplosbaar, om moedeloos van te worden. Toch is er een soort van vervuiling waar wel een relatief eenvoudige oplossing voor is: lichtvervuiling.

Verlichting

Al in de oudheid probeerden mensen het donker te verdrijven met olielampjes want wij zijn een dag-actieve soort. Onze ogen zijn niet zo geschikt voor het donker. Een paar duizend jaar werd de olielamp steeds meer verbeterd met lont, een glazen lampenkap en spiegels maar het basisprincipe bleef hetzelfde en de hoeveelheid licht bleef beperkt. Pas in de negentiende eeuw werd de gaslamp bedacht en daarmee kwam de eerste straatverlichting. Maar met de uitvinding van het elektrische licht ging het pas echt hard. Vooral de laatste veertig jaar is de hoeveelheid kunstlicht in Nederland enorm toegenomen. Er zijn veel meer mensen waardoor steden en dorpen snel zijn gegroeid en ook de infrastructuur daar tussen is toegenomen. We nemen dus steeds meer ruimte in en die ruimte verlichten we ook steeds meer. Dat is niet zonder gevolgen…

Lichtkleur

Het is wel bekend dat in een groot deel van Nederland de Melkweg ’s nachts bij helder weer niet meer is te zien, alleen de helderste sterren dringen nog door de mist van lichtvervuiling heen. Voor de meeste mensen is dat op zichzelf geen alarmerend gegeven, hooguit lastig wellicht voor sterrenkundigen. Ook hebben veel mensen wel gehoord van trekvogels die ’s nachts helemaal de weg kwijtraken door de oranje gloed boven olie- en gasplatforms op de Noordzee. En de oplossing die daarvoor is bedacht: vervang het oranje licht door groen licht. Voor verdwalende trekvogels lijkt dat inderdaad te helpen maar het levert ook een wijdverbreid misverstand op: oranje licht is slecht voor de natuur maar groen licht is goed. Met de beste bedoelingen wordt soms zelfs straatverlichting vervangen voor groen licht. Maar dat heeft alleen in specifieke situaties een positief effect. Soms is rood licht beter, in de meeste gevallen amberkleurig licht maar in alle gevallen: zo weinig mogelijk uitstralend licht.

Ritme van al het leven

Zolang er leven op aarde is wordt dat bepaald door drie belangrijke ritmes: dag en nacht, doordat de aarde draait, de seizoenen, omdat de aarde om de zon draait en de aardas scheef staat en de maancyclus, omdat de maan om de aarde draait. Deze vastheden sturen allerlei mechanismen aan in de natuur. Er is een aparte tak van wetenschap die zich hiermee bezighoudt: de chronobiologie en die levert steeds meer inzichten op hoe belangrijk het is om deze drie ritmes niet te veel te verstoren met kunstlicht. Om goed te kunnen slapen moet je een donkere omgeving hebben, daarvoor hoef je geen wetenschapper te zijn: iedereen doet voor het slapen het licht uit en de gordijnen dicht. Toch slaapt de moderne mens gemiddeld anderhalf uur minder per nacht dan honderd jaar geleden, door kunstlicht: lampen, televisie, telefoonscherm…

Dat het natuurlijke licht veel meer aanstuurt dan we dachten wordt steeds duidelijker: het hele leven beweegt op het ritme van het licht. Hoe ‘weet’ een vogel wanneer het tijd is om te broeden?  Hoe ‘weet’ een boom wanneer het blad moet vallen? Daglichtlengte. De (chrono-)biologen onderzoeken zich suf en er wordt steeds meer bekend over de negatieve invloed van kunstlicht.

Het goede nieuws

Dan het goede nieuws: de oplossing is eenvoudig! In tegenstelling tot alle andere vormen van vervuiling laat lichtvervuiling geen sporen na nadat de bron is weggenomen. Licht uit = probleem opgelost. En uiteraard hoeft niet alle kunstlicht uit. We moeten geen gevaarlijke situaties veroorzaken daar domweg overal het licht uit te doen. Maar het zou al enorm veel schelen als alle onnodige licht uit zou gaan want onnodig licht is ongewenst. Het kost onnodig energie en het is slecht voor de omgeving. Uiteraard zal het nog wel de nodige discussie opleveren welk licht  precies wel en niet onnodig is maar laten we maar eens beginnen met erover na te denken.

Als de lichten die overblijven dan zoveel mogelijk afgeschermd worden zodat het alleen op de plek schijnt waar het nuttig is en niet uitstraalt in alle richtingen hebben we een enorme winst bereikt!

Voorwaarde is dat we met elkaar het nut ervan gaan inzien. Bijna twintig jaar geleden zijn de natuur- en milieufederaties begonnen met de ‘Nacht van de Nacht’, telkens in het weekend dat de wintertijd ingaat, om juist dat te bewerkstelligen.

Ook dit jaar, op 28 oktober, zijn er in het hele land activiteiten om aandacht te geven aan het belang van duisternis en het nadeel van onnodig kunstlicht. Zie daarvoor: https://www.nachtvandenacht.nl/

Jaap Kloosterhuis

Boswachter Dark Sky Park Lauwersmeer