Maandag 8 januari. Het is lang geleden dat ik het zo koud had. Maar het maakt niet uit. Ik wandel over de oude lanen van Rijnauwen, vlak buiten de stad Utrecht, maar in de gemeente Bunnik. De zon komt als een rode vuurbal op achter de bomen. De lucht is nog wat grijzig maar zal snel blauw kleuren. Er wacht mij een expeditie op het fort, onder leiding van Fred Mijnten. Hij is de projectleider die onder meer belast is met onderhoud, restauraties en het in gebruik nemen van verschillende ruimtes op het terrein, mét instandhouding van historische waarden.

Grootste fort
De bouw van het fort startte in 1869 en vond in verschillende fases plaats: wanneer granaten en geschut krachtiger werden, moest de verdediging daarop aangepast worden. Rijnauwen maakt deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie die de stad Utrecht, als onderdeel van de Vesting Holland, moest beschermen tegen oprukkende legers. Het is het grootste fort van de linie en bevat een ‘fort in het fort’, het reduit, waar vandaan manschappen de verdediging konden voortzetten mocht het buitenste deel gevallen zijn. Het fort verkennen met Fred is een belevenis. Hij kent de plek echt goed. Over de gracht heen kijken we naar het reduit. Ik hoorde vaak het verhaal van de Canadezen die hier na de Tweede Wereldoorlog verbleven en de boel opbliezen. Maar Fred weet beter. Hij ontdekte dat er geen sprake is van vernieling door explosies, maar dat het gaat om zettingsschade. Die ontstond omdat er zich onder het gebouw een veenlens bevindt, een slappe bodem dus. Het zou hem een lief ding waard zijn wanneer er een uitgebreid bouwhistorisch onderzoek van het hele terrein komt. Dan weet je nog beter wat je beheert.

Groen op het fort
Op het Fort bij Rijnauwen werden bomen en struiken aangeplant. Aan de buitenste ‘ring’ stond meidoorn die als natuurlijk prikkeldraad functioneerde. Er was ook hakhout. Dat wil zeggen bomen waarvan je hout oogst en die daarna weer uitlopen. Het betreft hier wilgen, die hebben zachthout. Zou je eiken planten, met hun harde hout, dan ontstaat een potentieel onveilige situatie omdat ze bij een inslag gevaarlijk versplinteren.
Aan de randen van het immense binnenterrein, tegen de verdedigingswallen aan, werden in 1880 bomen geplant, 196 in getal. De kruinen van de bomen camoufleerden het geschut en de aanwezigheid van manschappen. In tijden van beleg zouden ze ook een bron van zaag-en stuthout vormen. Het betreft zomereiken, linden en paardenkastanjes. En te midden hiervan: een Amerikaanse eik…

Live or let die
En die boom vertelt een verhaal. Een voormalige boswachter van het fort heeft geprobeerd de boom dood te laten gaan door hem te ringen. Deze arbocide diende een doel en paste geheel in zijn tijd. De Amerikaanse eik is namelijk een exoot die met zijn grote blad veel schaduw op de bodem werpt waardoor daar weinig groeit. Ook zijn er relatief weinig inheemse insecten die ‘iets kunnen’ met hem. Tussen 1983, toen het fort in eigendom kwam van Staatsbosbeheer, en 2012 toen het rijksmonument werd, had het fort de bestemming natuur. Het had allang daarvoor zijn oorspronkelijke functie in de verdediging van West-Nederland verloren en decennia van verwaarlozing leidden ertoe dat de natuur het steeds meer overnam. En om haar te helpen, kon die Amerikaan maar beter verdwijnen. Daar denken we nu heel anders over: de boom hoort immers bij de oorspronkelijke aanleg, hij is deel van het monument. Daarnaast is het ook niet zo alsof hij hier de boel overneemt.

Getuige van de geschiedenis
De ‘poging tot moord’ mislukte overigens. Om die succesvol te laten zijn, had de boswachter de schors tussen de twee zaagsneden tot aan het cambium (de levende weefsellaag) moeten verwijderen. De boom overleefde de aanslag en was in staat om eventueel aangetaste vitale delen (de sapstromen) te ‘overwallen’. Helemaal gezond is de Amerikaanse eik niet: er nestelde zich een tondelzwam in een welving van zijn stam. Dat is een teken dat de boom geen optimale verdediging heeft en de zwam zal hem heel langzaamaan nog verder verzwakken. Verder vormt de Amerikaanse eik veel waterlot;  nieuwe twijgen waarmee de boom zijn bladeren dichter naar de stam haalt. Een signaal dat hij in de overlevingsstand staat.
Fred: ‘De Amerikaanse eik is ook een getuige van de geschiedenis. Hij stond er al bij de mobilisatie ten tijde van de Eerste wereldoorlog (1914-1918). En hij keek uit over de fusilladeplaats waar in de Tweede Wereldoorlog de nazi’s tientallen mensen ombrachten.’ Dit is echt een Boom van Betekenis.