Werk van kunstenaar Giuseppe Penone kun je het beste per ongeluk tegenkomen. Het gebeurde me vorig jaar december. In de Bobolituinen, zo heet het park achter het palazzo Pitti in Florence, dwaalde ik zomaar wat rond. Zestien miljoen toeristen per jaar krijgen het uitzicht over de stad niet kapot. Het was bijna sluitingstijd, er was verder niemand meer. In de bosvakken was het stil en het begon al te schemeren. Wat fluisteren de godenbeelden elkaar toe?
Ik dacht dat de beheerders een omgewaaide boom op het grasveld hadden gelegd, zodat bezoekers van zijn schoonheid konden genieten. Maar dat was dus een bronzen beeld van de Italiaanse kunstenaar Penone. Dat werk noemen sommige kunsthistorici tautologisch: het brons verhoudt zich een op een tot de boom. De culturele ingreep in de natuur is van de ene kant heftig -de echte boom zie je na het gieten niet meer terug, hij is geofferd. Van de andere kant verandert de kunstenaar niets aan de vorm. In Nederland staat zo’n bronzen boom, een beuk uit 1987-88, in het park van Kröller-Müller. In Florence bleek het om een ‘overblijfsel’ te gaan van een grote tentoonstelling uit 2014. Veel van de werken die toen te zien waren, staan nu in de tuin van het Rijksmuseum in Amsterdam (gratis toegankelijk).Sinds 1968 is de boom het materiaal van Penone. Hij groeide tussen boeren op, wist niks van kunst toen hij naar de academie ging. Waarom zou ik niet bij het materiaal blijven dat ik ken, vroeg hij zich af. Dat paste goed in de tijd. In wat arte povera wordt genoemd, experimenteerden kunstenaars volop met de kwaliteiten van schroot, oude lappen en ander spul, zolang het maar niet uit de winkel met kunstbenodigdheden kwam. Vanaf die begintijd heeft Penone talloze Alberi (bomen) gemaakt waarbij hij een groot blok hout of een stam heel voorzichtig openkapt. Terwijl de aanzetten van zijtakken zichtbaar blijven gaat hij steeds dieper het hout in, jaarringen pelt hij af. Totdat hij uitkomt bij wat je de jonge boom kunt noemen. Als je er daar een aantal van in een ruimte zet, is dat bijzonder indrukwekkend. Nooit zag ik de natuur zo kwetsbaar.
Bij Penone gaat het heel vaak om groeikracht. Die ene bronzen boom in Otterlo, die aan zichzelf gelijk blijft, toont heel goed hoe de bomenwereld om hem heen barst van het leven. Kracht wordt zichtbaar wanneer de natuur een obstakel tegenkomt. In 1968 gaf Penone een boom een hand -in brons. Die wordt langzaam verzwolgen door de groei van de natuur. Dat ‘werk’ gaat over tijd: een snelle handeling van een mens gaat op in de langzame tijd van de boom. En Penone doet het tegenovergestelde van wat de klassieke gedachte voorschrijft: ‘giet het maar in brons dan is het voor eeuwig’.Veel monumentaler, maar eigenlijk minder sterk, verbeeldt Penone groeikracht in de tuin van het rijks. Grote bronzen bomen verheffen er enorme stenen. Hier overwint de groei- ook de zwaartekracht. Mij is het te veel. Zie ik wat er niet is? Speelt Penone een spel om deze natuurstrijd te plaatsen bij een ‘klassiek’ beeld van een Titaan, die klaar staat een steen te werpen naar de goden?
Wonderschoon is de Albero folgorato, de ‘Door de bliksem getroffen boom’. Het afgietsel van de gespleten stam bekleedde Penone met bladgoud. De schicht gevangen. Ernaast staat een van de oudste bomen uit de tuin, een gezondgroene vleugelnoot. Die bij elkaar, dat is om sprakeloos van te worden.
Bereid je niet te goed voor, als je naar het Rijks gaat. Ook hier kun je dan werken van Penone per ongeluk tegenkomen. Sommige echt verstopt in het groen, alsof hij vorm wil geven aan wat hij veertig jaar geleden al zei: Man is not a spectator or actor but simply nature.