Op mijn schrijftafel staat een steen. Hij is zo’n tien centimeter hoog, maar als ik de blik alleen op het voorwerp richt, en dus geen verhoudingen met andere zaken waarneem, dan lijkt hij ook op een rots, een berg zelfs. Het is mijn eigen filosofensteen. In het Engels noem je dat een scholar’s rock en het woord wordt gebruikt voor de stenen die Chinese geleerden in hun studeervertrek plaatsten als voorwerp van contemplatie. Een filosofensteen is gesokkelde natuur en in het deel kun je het geheel zien, in de steen schuilt de hele schepping. In Nederland heeft Kröller-Müller een prachtige collectie filosofenstenen.Ik vroeg me af of kunstenaar Anish Kapoor (Bombay 1954) ze kent. Hij gebruikt voor zijn Mountain, te zien in het Haagse museum Beelden aan Zee, in ieder geval eenzelfde soort effect.Kapoor is nu vooral bekend om zijn megagrote installaties in bijvoorbeeld het Grand Palais in Parijs of de Turbine Hall van de Tate Modern in Londen. In Chicago plaatste hij een gigantische, spiegelende metalen peul in het Millennium Park. Maar het begon allemaal subtieler. In de jaren tachtig maakte hij organische en geometrische sculpturen die hij met felle pigmenten bekleedde. Al snel ontdekte Kapoor het zwart en hij zocht een pigment uit in die non-kleur dat zoveel mogelijk licht absorbeert. Dat betovert het oog. In De Pont in Tilburg is een meesterwerk van Kapoor te bewonderen. In een wit kabinet is een zwarte ronde vlek op de vloer aangebracht. Zo lijkt het althans. Wanneer het oog gewend is aan het vlak, ga je meer zien: diepte. Er is geen vlek maar een schacht. En je hebt geen idee hoe ver die de museumvloer in gaat. Het is wat avontuurlijk gedacht van mij, maar wat eerst een oppervlak leek, voert misschien wel naar het binnenste van de aarde.
Maar terug naar Beelden aan Zee en Kapoors Mountain. Die begoochelt ook de zinnen. In eerste instantie kun je niet zien waarvan hij gemaakt is: steen, metaal, kunsthars? Het blijkt om 120 lagen aluminium te gaan, elk twee centimeter dik en onzichtbaar met 10.000 schroeven vastgezet op een frame. Zelfs als je dat weet, dan blijf je toch een arctisch gebergte zien met gigantische kloven waar de wind raast en ijsschotsen omlaag storten. Ik haal het woord niet graag van stal -het is door te veel gebruik sleets geworden -maar Mountain is subliem: huiveringwekkend en desolaat maar je bekijkt hem veilig in het museum. Als er ook nog een woeste regenbui op het glazen dak van de tentoonstellingsruimte neerklettert, is het effect compleet.
Mountain herbergt een verrassing. Via een stellage kun je erop kijken. Of beter: erin, hij is hol. Maar niet zomaar leeg. Kapoor suggereert hier met de aluminiumstrips golvende steenformaties die elkaar bijna raken. Eén seismische verschuiving en de boel verandert in een geologisch armageddon. Maar alles is stil nu en het oog wordt de zwarte diepte ingezogen. Dat is het sterke aan Kapoors kunst: het gaat niet alleen om een meesterlijke truc, de kunstenaar voert je ook naar onbekend terrein. Naar de leegte die aan vorm voorafgaat.