Had ik zo gehoopt, toen ik toch in Edinburgh was, Little Sparta te bezoeken. Maar dat is slechts tijdens de drie zomermaanden geopend. Little Sparta is de schepping van dichter, tuinier en beeldhouwer Ian Hamilton Finlay (1925-2006). Het ligt zo’n 25 kilometer buiten de stad in de Pentlandheuvels. Je zou Little Sparta een beeldenpark kunnen noemen. Hamilton Finlays grote voorbeeld was de achttiende-eeuwse dichter en gentleman-gardener William Shenstone die volgens de mode van zijn tijd een ferme ornée aanlegde. Een ‘opgesierde boerderij’ is een lelijke vertaling van het begrip, maar het geeft wel weer wat bedoeld is. Wat Hamilton Finlay vooral zal hebben aangesproken toen hij zijn vervallen boerderij ‘Stonypath’ probeerde om te toveren tot een moderne rurale idylle, was Shenstones idee om op verschillende plekken in zijn park ‘scènes’ te creëren door er borden met gedichten te plaatsen. ‘Idylle’ is trouwens niet het goede woord, de kunstenaar heeft weleens gezegd dat de tuin geen toevluchtsoord is maar eerder een ‘aanval’. Tuin als teweerstelling (dus tussen vlucht en aanval in), dat snap ik wel.
Hamilton Finlays beeld(en)taal is sterk klassiek (classisistisch zo men wil) gericht. Er zijn zuilen, tempels, kapitelen, bustes. Dat vocabulair van stal halen na de Tweede Wereldoorlog was verdacht -het werd geassocieerd met een retour à l’ordre en enge regimes. Hielp in zijn publiciteit ook niet dat hij Albert Speer, architect onder Hitler, uitnodigde in Little Sparta. Eigen gedichten, citaten of tekstfragmenten van filosofen liet hij in steen houwen. Soms tref je ze aan (bij ons in Zoetermeer, in Den Haag en bij het Van Abbemuseum) alsof het brokstukken zijn uit een groots verleden. In een tekst-sculptuur speelt Hamilton Finlay vaak een spel met verre verwijzingen en uiterst concrete aanwezigheid in het hier en nu. Zo plaatste hij op verschillende plekken in Europa wegwijzers met daarop VINCENNES. Het bord stuurt je inderdaad in de richting van die Franse plaats, maar het refereert ook aan die plek als gebeurtenis. Het was daar dat Jean-Jacques Rousseau tot zijn inzicht kwam dat wetenschap en moraal ons corrumperen en dat de weg terug naar de natuur onze vooruitgang is.
Zijn mooiste werk maakte Hamilton Finlay in het Forest of Dean (Gloucestershire) waar hij op bomen stenen schildjes aanbracht met daarop in verschillende talen het woord ‘stilte’.
Mijn geluk kon niet op. In de botanische tuin van Edinburgh staat Inverleith House en hier was vroeger de Scottish National Gallery of Modern Art gevestigd. Die gaf in 1975 de opdracht aan Hamilton Finlay om een zonnewijzer te maken. Er is wat gesleept met het voorwerp maar het prijkt nu weer op een oude muur tussen de klimhortensia’s. De zonnewijzer funcioneert daadwerkelijk en er is een Latijnse tekst aangebracht in de steen: UMBRA SOLIS NON AERIS. Dat wordt in het Engels vertaald met: The Shadow of the Sun and not of the Bronze. Er zit een vermaning in om het instrument, de gnomon (aanwijzer) niet te verwarren met de bron van licht (en daarmee van schaduw). Het gaat om het goud niet om het brons. En in die zin ook om natuurtijd (die ons met een dag- en nachtritme gegeven is) en niet om kloktijd die we opleggen. Het werk doet mij denken aan de beroemde zenwaarschuwing om de vinger die naar de maan wijst, niet te verwarren met de maan zelf.De huidige Scottish National Gallery of Modern Art huist in twee neoklassieke tempels met een beeldenpark daartussen. Hier maakte Charles Jencks zijn Landform Ueda. Zoals ideale tuinen uit de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw toenmalige wetenschappelijke en filosofisch-religieuze opvattingen weerspiegelden over de ordening in de kosmos, zo wilde Jencks dat doen voor twintigste en eenentwintigste eeuwse parken. Hij past fractalen toe (leuk uitgewerkt met keitjes die een kolkend patroon vormen) en is beïnvloed door de chaostheorie. Op tekening ziet dat er allemaal overtuigend uit. In het echt is de schaal wat benepen. Het voelt allemaal veel te bedacht. Wat wel werkt, en wat ook zo bedoeld was: de spiegelingen in het water. Hemel en aarde één -maar zonder vaststaand patroon.
Kijk je bij de tweede tempel over de muur, dan ligt er een steencirkel van Richard Long. Er is haast geen krachtiger symbool te bedenken dan de cirkel, die alles insluit, die voor het geheel staat. Deze strak-geometrische vorm vertoont wel wat rafelranden, breuklijnen, verzakkingen en algengroei. Zoals het hoort, wanneer kunst en natuur samenkomen.

Voor deze post is gebruik gemaakt van:
-Ian Hamilton Finlay, Works in Europe 1972-1995 Werke in Europa. Publicatie bij de tentoonstelling ‘Ian Hamilton Finlay: Works -Pure and Political’, Deichtorhallen, Hamburg 1995. Uitgeven door Zdenek Felix / Pia Simig.
-Timothy Mowl, Gentlemen Gardeners, the men who created the English landscape garden. The History Press, Stroud 2000

Met dank aan Jan Welzen die naar de Latijnse tekst van Ian Hamilton Finlay keek.