Er zijn weinig beroepen waar zoveel romantiek omheen hangt als dat van boer. Dat was al zo, lang voordat Yvon Jaspers er een schepje bovenop deed. In de kunst is de tegenstelling tussen stad en land in de negentiende eeuw sterk aangescherpt. Denk bijvoorbeeld aan het wereldberoemde Angelus (1857) van Jean-François Millet, waarop we boeren zien die de aardappeloogst even stilleggen voor het avondgebed. Net zo bekend is van dezelfde schilder de Arenleessters. Dat soort werk hing dan in de stad, die in rap tempo moderner werd, aan de muur. Van Gogh was er weg van. Uit tal van brieven aan zijn broer Theo blijkt hoe hij een afkeer had van de stad en van het platteland een soort zieleheil verwachtte: “…in de stad deugt het niet, ik moet naar buiten.” De stad is verdorven, het land onbedorven.
Voor curator Wim van Sinderen moet dat allemaal hebben meegewogen toen hij de werken voor de tentoonstelling Avonturen op het land, nu in het Fotomuseum Den Haag, uitkoos. Hij is er wonderwel in geslaagd om een beeld van de ‘plattelandsfotografie sinds 1885’ te geven. Bij vlagen is er zeker sprake van romantiek en sentiment, maar er zijn genoeg reality checks om de tentoonstelling evenwichtig te houden. Hét grote landbouwavontuur van Nederland, het pionieren in de nieuwe polders, komt vreemd genoeg nauwelijks aan bod. Als een ding mij duidelijk werd in Den Haag (en ik wist het natuurlijk al), is het dat boeren ook een werkwoord is. Het ‘avontuur’ uit de titel zal vooral op de fotografen slaan.
Ik kom terug van de tentoonstelling met een hoofd vol onuitwisbare beelden. Van vier Nunspeetse vrouwen, in zondagse dracht, die niet gewoon streng, maar met haast stille woede in de lens keken van Adriaan van Agtmaal (1887-1960). Van een boer en boerin in de Eemdijkse polder, wederom in klederdracht (in 1984 nog) die middenin de wei een kalf ter wereld helpen. De foto is van Brand Overeem die onder veel meer het schitterende boek Beschouw ons maar als een uitzondering maakte. Daarin staan plattelandsportretten uit de jaren zeventig van de vorige eeuw -niet alleen in beeld maar ook in tekst, van Arjeh Kalmann. Ik besef hoe ongelofelijk snel de tijd is gegaan. Ik ben van 1970 en heb net meegemaakt hoe in mijn eigen dorp nog wat straten waren met een open riolering. Er stonden houten palen langs de weg voor de electriciteitsbedrading. Een enkele boer stookte nog met petroleum. En als er gehooid moest worden, hielp iedereen mee. Ik mis daar nu niks van. Maar wat weemoedig kan ik er wel naar kijken.Iets van de titel van het boek van Overeem en Kalmann klinkt door in de serie die Toon Michiels (1950-2015) maakte: Bijzondere mensen. Ook daar is een boek van, uit 1973. Het Rijks kocht terecht de originele afdrukken. We zien Sjo Pol en Marinus Bressers die op het land woonden, tussen Best en Liempde. Het lijkt wel Oost-Europa vlak na de oorlog, dacht ik even. Maar ook: ik heb zelf familie die zo leefde. Nooit op vakantie geweest, altijd gewerkt totdat ze kromgegroeid en tandeloos doodgingen en hun zonen, die in Wageningen studeerden, opzadelden met een praktisch middeleeuwse bedrijfsvoering.
Ik voel altijd enige schroom om mensen vanwege hun uitzonderlijkheid te portretteren. Alsof ik ze daardoor ergens buiten plaats. Een goede fotograaf heeft daar geen last van. De koppen die Martien Coppens (1908-1986) vastlegde! Bijvoorbeeld voor het boek Rond de Peel. Daar hoeft geen tekst bij.
Hedendaags fotograaf Dirk Kome houdt het nuchter. Bij zijn Spruitenveld schreef hij: “Aan de stam groeien zo’n 80 – 100 kleine kooltjes. Spruiten staan voor hard werken met je poten in de klei, de winter overleven en een nieuw begin. De rest is onzin.”
Het venijn van Avonturen op het land zit in de staart. Niet zozeer op de tentoonstelling (daar draait op het einde van de route de magistrale film Het is een schone dag geweest van Jos de Putter), maar in de catalogus. Het laatste beeld daarin is van Denis Guzzo die al jarenlang het landschap van Flevoland fotografeert. Na honderddertig jaar boeren, zien we nu ineens de Oostvaardersplassen, met de veelzeggende titel Illusional Biosphere I. En alles staat op scherp. Gaat het nú over de nieuwe natuurmakers die de boeren van het land verdrijven of over de landbouw die natuur en landschap om zeep helpt?
De bovenste foto is van Brand Overeem en toont Evert, uit de serie ‘Het leven van Evert. In de luwte van de snelweg, 2009