Wie iets van een natuurgebied, of een landschap überhaupt, wil begrijpen, begint met het water. En dan niet alleen met de voor de hand liggende zaken zoals neerslag of grondwaterstand. Je moet proberen de hele waterhuishouding, over een langere periode, in kaart te brengen. Alhoewel we daar in Nederland heel goed in zijn, blijven er ook nog raadsels. Van niet alle terreinen weten we precies hoe het water ondergronds zijn weg vindt van inzijg- (waar het als regen neervalt en wegzakt in de bodem) naar kwelgebied (waar het bijvoorbeeld in de vorm van bronnetjes weer aan de oppervlakte komt). Misschien komt het water op zijn route wel ijzer, zout of meststoffen tegen die het meevoert. We kunnen aparte riviersystemen onderscheiden, en waar die elkaar begrenzen spreken van een waterscheiding. Of je zoomt helemaal uit en bekijkt op globale schaal de enorme kringlopen die water aflegt, van verdamping tot neerslag. En als je dat ook nog eens in de tijd doet, dan besef je dat het water waar ooit een trilobiet in huisde, nu nog steeds in die rondgang zit -misschien tijdelijk opgeslagen als ijs in een gletsjer, misschien wel in jouw kopje thee.
De Amerikaanse kunstenaar Basia Irland (1946) werkt met water. Zij verbaast zich erover hoe we water als zo vanzelfsprekend kunnen zien, terwijl het voorwaardelijk is voor alle leven. Of ze nu van een gemeente of van National Geographic een opdracht aanneemt, telkens probeert ze duidelijk te maken dat wanneer je naar water kijkt, je een steeds grotere samenhang gaat ontwaren.
Voor de gemeenschap van Walkerton (Ontario, Canada) maakte ze Life Vest (2002). In Walkerton waren in 2000 zeven doden gevallen en duizenden mensen ziek geworden als gevolg van een drinkwaterbesmetting. Onder meer E. colibacteriën uit koemest waren na een overstroming van het boerenland terechtgekomen in een brongebied waar drinkwater gewonnen wordt. Er ontstond een schandaal omdat bleek dat er gesjoemeld was met gegevens die erop duidden dat de situatie levensbedreigend was. Maar toen Irland gevraagd werd ‘iets te doen’ met de herdenking van de tragedie, richtte ze zich vooral op het helen van de wonden. Ze leerde de bewoners kennen en ontdekte hoe belangrijk ze het vissen in de rivier de Saugeen vinden. Zo ontstond het idee van een vissersvest. In de tientallen vakjes deed ze voorwerpen die ze kreeg, maar ook foto’s van de koeien en de bron. Op een stuk berkenbast schreef ze de namen van de overledenen.
Het vest is een soort kijkkast geworden. Op haar tentoonstelling Reading the River in Museum Het Domein in Sittard blijken haar beste werken steeds zulke ‘draagbare schatkamers’ te zijn: constructies voor op de rug bijvoorbeeld waarin in voorwerpen (zaden, stokken, monsterflesjes met water) verslag gedaan wordt van haar expedities. De meest poëtische is Kit for Paddling through Stars Floating on a Lake. De titel alleen al. Het kunstwerk is een houten koffer waarin zich twee peddels bevinden die ze uit lindenhout sneed. Aan een zijde van elke peddel verbeeldde ze de nachtelijke hemel van een specifiek seizoen boven Quebec, aan de andere kant bracht ze een kaart van het gebied aan. Steeds maar een gast tegelijk mocht de uitrusting gebruiken om naar een observatorium te roeien dat ze had ingericht op een vlonder in Lac Jumeaux.Speciaal voor Het Domein maakte ze Ice Books. Dat zijn uit ijs gebeeldhouwde boeken waarin de letters uit zaden bestaan. De boeken worden te water gelaten, de zaden verspreiden zich en leveren zo een bijdrage aan de oeverbegroeiing. Dat is eerder een symbolische dan een praktisch-ecologische daad. Maar wel een die weer wijst op de grote samenhang in de natuur. Een zo’n boek smolt bij Sweikhuizen in de Geleenbeek. Iets verder stroomopwaarts loopt die beek ook langs mijn geboortedorp Spaubeek. Daar maken gemeentes, waterschap en Natuurmonumenten de onbegrijpelijke normalisatie van de beek uit de jaren tachtig ongedaan. Zij mag meanderen! Het beekdal, de broekbossen, de hellingen, ze sluiten weer op elkaar aan. Welke planten en dieren zullen terugkomen? Oh, de ijsvogel vast!
Dat is de kracht van Basia Irland. Ze werpt haar licht vooruit en wijst de weg naar het werken met de natuur in plaats van tegen haar. Irland is een landschapsheler.