De afgelopen jaren was er in de Nederlandse musea veel aandacht voor de plant in de kunst. Het Bijbels Museum in Amsterdam toonde ‘bloemen van betekenis’ in verrukkelijke stillevens, het Leidse Museum Boerhaave pakte uit met ‘Leydse Weelde’ over de ‘groene ontdekkingen’ die in de zestiende en zeventiende eeuw werden gedaan, Teylers Museum in Haarlem gaf ons het vernieuwende botanische werk van Redouté. En ondertussen kocht het Mauritshuis een schilderij aan van de Duitser Ludger tom Ring: ‘Narcissen, maagdenpalm en viooltjes in een kan’ uit 1562 -en dat is eigenlijk van voor de uitvinding van het bloemstilleven als zelfstandig genre, zo rond 1600. (Voor die tijd waren bloemen meestal niet meer dan een attribuut, een symbolische verwijzing, zoals de witte lelie in een vaas, die duidt op de reinheid van Maria).
Al wat langer terug, in 2010, maakte Museum de Fundatie in Zwolle duidelijk dat een bloemstilleven zelfs shockerend kan zijn voor de moderne museumbezoeker. Kijk maar:
Dat is toch een taart in je gezicht. Het is een doek van Ferdinand Georg Waldmüller (1793-1865), die overigens ook prachtig verstilde landschappen met eiken schilderde -of uitpakte met nog meer Weense overdaad: bloemen en fruit opgetast in vazen en manden en pronkzilveren bokalen.
Het Noordbrabants Museum in Den Bosch nu doet het nog eens dunnetjes over met ‘Botanische kunst, een bloemrijke wetenschap’. Er is iets aan de tentoonstelling dat mij niet helemaal beviel. Misschien kwam het door het boekje dat zowel jong als oud wil aanspreken en daardoor beide groepen mist. (“Tulpen zijn nog steeds geliefd. Hoe komt dit denkt U?”). Maar goed, een boekje kun je wegleggen.
Er hangt moderne kunst die wel bloemen toont maar weinig met botanie te maken heeft en botanisch tekenwerk dat onvoorstelbaar knap is, maar geen kunst wil worden.Gelukkig word je uitdrukkelijk ook naar de vaste opstelling verwezen. En daar hangt ‘Koolroos’ van Cornelis van Spaendonck uit ca.1800.
Cornelis was de broer van de beroemde Gerard van Spaendonck. Beide Tilburgers maakten naam in Parijs, maar de carrière van Gerard was wel héél succesvol, hij schopte het tot directeur van de Jardin des Plantes, de koninklijke tuinen. Hij was de leermeester van Redouté en beiden leverden werk voor de belangrijkste collectie botanische schilderingen, de zogenoemde vélins. Velijnen in het Nederlands, dat woord verwijst naar de ondergrond, het allerbeste perkament, waarop in gouache geschilderd werd. (Later ook met waterverf). Vanaf 1645 gaven de Franse koningen opdrachten om hun planten vast te leggen en toen de Revolutie daar een eind aan maakte, bestond de verzameling uit 6500 bladen. Met daartussen dus ‘Tilburgs’ werk.
Maar terug naar Cornelis. Zijn koolroos (een ‘centifolia’ of ‘honderdbladige’) is lekker voor het oog. Dat gladde en deels transparante van de blaadjes en dan de waterdruppels, het wordt haast sensueel. Cornelis kende dat effect van zijn werk voor de porseleinfabrieken van Sèvres, maar dit werk is op marmer. Roze en blauw babykleuren? Niet in de achttiende eeuw. Zie hoe geraffineerd Van Spaendonck het vergeet-me-nietje en de rups combineert met de roos.
Zou de rups een vingerwijzing zijn? Zo van ‘geniet nog maar even van deze aardse schoonheid, maar bedenk: die gaat voorbij’. (Of nog veel erger: begin niet eens aan het genieten, dat is ijdel op voorhand). Bij oudere stillevens is dat vaak zo. Dan kan er een vermaning over geneugten in een bloemstilleven verstopt zitten -maar ja, je hebt al gekeken en ten volle gedronken van de schoonheid. Die dubbelheid maakt veel zeventiende-eeuws werk zo spannend.
Maar er moet nog iets zijn dat oude bloemstillevens zo bijzonder maakt. Ik vermoed dat het te maken heeft met het religieuze ontzag voor de schepping van waaruit ze vaak geschilderd zijn. In iedere geval hebben ze wat bij veel moderne bloemschilderingen ontbreekt: leven.