Museum De Fundatie in Zwolle en Rijksmuseum Twenthe in Enschede sloegen de handen ineen om een grote Turnertentoonstelling mogelijk te maken. Joseph Mallord William Turner (1775-1851) geldt als de grootste romantische schilder van Engeland en hij wordt gezien als wegbereider voor verschillende moderne stromingen, waaronder het Impressionisme.
De volledige titel van de tentoonstelling is een mond vol: Gevaar & Schoonheid, Turner en de Traditie van het Sublieme. De dubbelexpositie is ingedeeld naar de vier elementen. In Zwolle zien we ‘water en vuur’, in Enschede ‘lucht en aarde’. Ik ging naar Zwolle.
Van Turner weten we dat hij onder de indruk was van de typisch Hollandse zeestukken uit de zeventiende en begin achttiende eeuw. Maar hij voert het genre ‘stormgezicht’ naar the next level. Bij Turner kijk je niet naar een plaatje van een storm, hij plaatst je er middenin. De oude meesters en de vernieuwende Turner hangen netjes bij elkaar in Zwolle. Kunsthistorisch heel verantwoord. Maar de makers willen ook het Nachleben van Turner tonen. En dat doen ze in een te los verband. Hedendaagse kunstenaars en Turner, best een interessant idee. Maar dat nu iemand ‘iets doet’ met een vulkaan en dat Turner er een schilderde, is toch te mager als concept. Helemaal vaag maakt het museum het bij een werk van Daan Roosegaarde. Lees ik op het bordje: “Ook bij Daan Roosegaarde gaat het om beleving.” Dat klopt wel, maar is te makkelijk. Ik laat de bordjes voor wat ze zijn.
Gelukkig, de grootste schatten vind je op een rommelzolder. Voor ik het over Turner heb, eerst dit, en het had groots in de krant gemogen: er hangt een Caspar David Friedrich in Zwolle! Van deze beroemdste van de Duitse romantische schilders is zelden werk bij ons te zien. Maar nu is er dus ‘Zeilschip’, uit 1815. Waar Turner je in het leven smijt en waar het zwemmen of verzuipen is, praat Friedrich in symbolen. Het zeilschip staat voor de levensreis. Dit schilderij lijkt vooral de angst voor het onbestemde uit te drukken. Het schip vaart weg van het licht, stuurt dat kleine figuurtje zelf? -Of is hij overgeleverd aan de elementen?
Ik ontdek: álle schilderijen van Turner zijn goed. Er is vroeg werk waarin hij een panoramische blik op een haven combineert met ongelofelijk fijn priegelwerk. Mijn ogen gaan eerst over de enorme weidsheid, en ineens ben ik de masten en tuien van de schepen aan het tellen. Alsof je speelt met de zoomfunctie van een camera. Het is het meesterschap van Turner die de kijker eerst op afstand plaatst en vervolgens helemaal in het beeld trekt.

Maar vernieuwend was dat allemaal niet. Turner maakte in de jaren twintig van de negentiende eeuw al aquarellen (die de Colour Beginnings genoemd worden) die je als opmaat kunt zien voor zijn grotere werken in olieverf die hij vanaf de jaren dertig toonde. En die waren revolutionair. In Zwolle hangt Seascape with Distant Coast (ca.1840). Het beeld biedt de kijker nauwelijks houvast. Zee, kust en lucht gaan in elkaar over. Ergens een tafereeltje met een handeling? -zodat je weet waar het schilderij over gaat. Vergeet het maar! De natuur is de handeling. Wacht! Heel vaag tekent zich een scheepje af of is het een rots? Ja, dit is inderdaad de nietige mens ten overstaan van de elementen, het overweldigende van de natuur. Turner slaagt erin iets ongrijpbaars als licht, energie of dynamiek toch te vangen en vast te leggen op doek. En dat is niet minder dan geniaal. Turner geeft ons niet een afbeelding van de natuur, maar de natuur zelf, als kracht.