Dwars door Nederland loopt een grens. Af en toe wordt die weer wat preciezer getrokken en dan lezen we erover in de krant. Zoals vorige week toen onderzoekers een kaart presenteerden met daarop nauwkeurig de patat-frietgrens aangegeven. Grofweg noemt men patates frites in het Zuiden en in Vlaanderen friet en in het Noorden patat. Weinig mensen weten dat deze grens als het ware ook in het landschap gemarkeerd is en wel door de Zuider Waterlinie. Die loopt van Sluis tot Nijmegen en is de langste en meest gebruikte linie van ons land.
Aan de linie is in de zestiende eeuw begonnen en hij omvat kleinere linies (zoals de Staats-Spaanse) en complete vestingsteden zoals Willemstad, Breda en Den Bosch. En er waren uiteraard inundatiegebieden, die zette je onder water, hoog genoeg om infanterie en cavalerie tegen te houden maar te laag om te bevaren. Het meest te vrezen had je dan van vorst -de Fransen maakten er bij de Oude Hollandse Waterlinie in 1672 dankbaar gebruik van voor de plundering van Zwammerdam en Bodegraven.
De geschiedenis van de Zuider Waterlinie is complex. Het was het strijdtoneel waar tijdens de Tachtigjarige oorlog (1568-1648) de Staatse en Spaanse legers elkaar troffen. Talloze gebieden waren de ene keer in handen van de een, dan weer in die van de ander. Dat stuivertje wisselen vertel je niet zomaar na.
Staatsbosbeheer heeft verschillende delen van de linie in bezit, zoals de Spinolaschans. Die is nu een groene oase maar was ooit een belangrijk verdedigingswerk. De Spaanse bezetters die enkele gevoelige klappen hadden gehad, was er veel aan gelegen de stad Breda in handen te krijgen. Daartoe liet de strategisch militair Ambrogio Spinola de stad afsluiten met een lint van verdedigingswerken, een zogenoemde circumvallatielinie. Zo was het onmogelijk om versterking en bevoorrading de stad in te krijgen.
Het Beleg van Breda in 1624 en -25 werd een Spaans succes, de stad gaf zich over. De schans werd ontmanteld om te voorkomen dat de opstandelingen uit de Nederlanden hem zouden gebruiken -wat uiteindelijk in 1637 toch gebeurt. Toen liet Frederik Hendrik de schans opnieuw opwerpen bij zijn Beleg van Breda. Frederik Hendrik behaalde een overwinning en de Spanjaarden kregen een eervolle aftocht.
Voor deze nazomer nodigde het brabants kenniscentrum kunst en cultuur (bkkc) in samenwerking met Staatsbosbeheer zeven jonge kunstenaars uit om werk te maken op de historische grond van de Spinolaschans. Margriet Craens komt met Transplantation Office, een soort distributiecentrum van waaruit de in de Nederlandse natuur ongewenst verklaarde Amerikaanse vogelkers gerepatrieerd kan worden. Ooit werd die als vulhout aangeplant maar door zijn snelle groei dreigt hij inheemse bomen en planten te verdringen. Op de Spinolaschans wordt hij door Staatsbosbeheer verwijderd om passende soorten als meidoorn weer een kans te geven. Biologen zijn er overigens nog niet helemaal over uit hoe het nou precies zit met het invasieve karakter van de vogelkers. Maar, zo brengt Craens het, we kunnen ze in ieder geval overplanten in Amerikaanse natuurgebieden -een officiële kaart toont alvast de terreinen waar ze naartoe gaan. En in stellingen staan ze daar, de netjes gelabelde vogelkerselaren. Het werk heeft humor maar gaat tegelijkertijd over meer dan bomen. Hoe schrijnend de gevolgen als bepaald wordt wie waar mag zijn.Marleen Hartjes maakte een heel poëtisch werk dat ze Apollo en Daphne noemt. Ze paste een Japanse techniek toe om hout te verduurzamen door het gedeeltelijk te verbranden. De huid van houtskool die zo ontstaat, maakt het materieel bestand tegen weersinvloeden. De tijd wordt bevroren. Maar! Tegelijkertijd wordt het werk kwetsbaarder voor vuur. Zijn bewapening is ook een zwakte. Tijd, en daarmee verandering, zet je helemaal niet zomaar stil. Er is hooguit dit ene moment. Zegt Hartjes ook dat dit moment alles is?
Bij Maurits Ippels barokke toneel duizelt het me. Het is maar een klein werk maar het opent een hele wereld. Als een soort voorhang gebruikte Ippel de plattegrond van de Spinolaschans. In het centrum kijk je in een koepel. Het rekenwerk dat achter deze perspectieftruc schuilt gaat! Het zicht is niet zoals in een Italiaanse kerk op de hemel maar op een landschap. Ippel heeft zo letterlijk onze blik gekanteld.
In het bos -de schans is stevig begroeid- tref ik een wondermooi schilderij aan van Ingrid Simons. Ik wil niet weten óf het ergens over gaat. Soms is schoonheid genoeg.
Met de Spinolaschans is het als met de hele Zuider Waterlinie. Het is een geheim. Niet van Brabant maar van Nederland.

Zelf ontdekken? Kijk op www.staatsbosbeheer.nl. En toch in de buurt: ga ook even kijken bij de Kleine Schans in Terheijden. Die is niet bebost en geeft zo een goed beeld van een oorspronkelijk verdedigingswerk.