Als ik terugga naar mijn geboortedorp, Spaubeek, en de wandelingen uit mijn kindertijd over wil doen, kan dat niet zomaar. Enkele paden zijn geheel verdwenen, andere zijn overwoekerd geraakt door grassen en kruiden of zelfs dichtgegroeid met bomen en struiken. Soms vinden je voeten iets herkenbaars; een oud karrenspoor of de plek waar boeren keien, kapotte bakstenen en dakpannen hadden gestort om de veldwegen begaanbaar te maken. Het pad lijkt even samen te vallen met de herinnering.
Tussen 1901 en 1911 werkte de Tjechische componist Leoš Eugen Janáček (1854-1928) aan miniaturen voor piano die hij gezamelijk de titel Op een Overwoekerd Pad meegaf. Het zijn herinneringen, deels melancholisch gekleurd door de dood van zijn dochter Olga in 1903. Het is niet helemaal duidelijk in hoeverre hij letterlijk beelden uit zijn jeugd op het platteland van Silezië en Moravië gebruikte. Wel is helder dat hij naar motieven uit de volksmuziek verwijst. Die had hij ook echt bestudeerd. Samen met een etnomusicoloog trok hij in de jaren tachtig van de negentiende eeuw de meest afgelegen streken van het land door, om te leren van de liederen van geitenhoeders en boeren. In een papieren encyclopedie zocht ik op hoe die muziek hem beïnvloedde. Wat ik las, ging mijn pet ver te boven. In ieder geval werd me duidelijk dat voor de componist taal en muziek nauw samenhangen.
Je op een overwoekerd pad begeven is een goede metafoor voor hoe onze herinnering werkt. In een keer kun je in een spoor terechtkomen dat je helemaal naar vroeger voert. Of je loopt hopeloos vast. En beseft dat je niks kunt vasthouden, zelfs niet een beeld van vroeger.[youtube https://www.youtube.com/watch?v=g_oNAdBdlPQ]
De muziek is prachtig. Je hoort hier de tiende compositie uit Boek I. En daar is iets vreemds mee aan de hand. In het Nederlands heet het stuk wel Het uiltje is nog niet gevlogen! Deze titel refereert aan een oude Tjechische volksvertelling waarin verhaald wordt dat wanneer dood of ziekte zich aandienen, een uil zich bij het huis gaat ophouden. Maar welke uil? In het boekje bij mijn cd (met pianiste Slávka Pěchočová als uitvoerende) staat in de Duitse vertaling Käuzchen, en in het Frans is er sprake van chevêche, beide betekenen steenuil. In Engelse vertalingen lees je echter ook tawny owl, dat is een bosuil en, zoals hier, barn owl, kerkuil.
Op het blog Vogelzang in muziek beluisterde Ton Oudshoorn de drie uilen achter elkaar om te horen of Janáček misschien de klank nabootste in zijn compostie. Oudshoorn haalt er hooguit het oe-hoe van de bosuil uit. Zo een op een hoeft het natuurlijk niet te zijn in de muziek. Maar het blijft geweldig om te doen, dus hier de linkjes:
Bosuil
Kerkuil
Steenuil
Oudshoorn suggereert zelf al dat het waarschijnlijk toch om de steenuil gaat -en een snelle opzoekactie (van ‘Sýček neodletěl!’) in een online Tjechisch woordenboek lijkt dat ook te bevestigen. De schrijver geeft verder aan dat de schreeuw van de steenuil wel verstaan werd als ‘Komm Mit’. Dat maakt het heel griezelig – maar ik hoor het niet.
De verwarring is misschien ontstaan doordat in Engeland de kerkuil die rol van vroegtijdige doodaanzegger had. Niet zo gek met zijn spookachtige verschijning en bijpassende roep. En dat Nederlandse ‘uiltje’? Misschien geen vertaling rechtstreeks uit het Tjechisch maar van het Engelse little owl, wat je ook soms aantreft in de titel. Dat betekent wel steenuil.