Hij keek al 25 jaar geen televisie, meldde de paus een paar weken geleden. Reden voor sommige journalisten om hem weg te zetten als een wereldvreemd persoon. Nou, de goede man ontgaat niks. Zo blijkt uit zijn recente encycliek Laudato Si’. Hij is zowel wetenschappelijk als politiek bijzonder goed op de hoogte en als het aankomt op de realiteit van alledag, zeg maar ‘de werkvloer’, dan lijkt het wel alsof hij stage heeft gelopen bij Staatsbosbeheer. De naam van de encycliek, die je kunt vertalen met ‘Geloofd zijt gij’, ontleende de paus aan het beroemde Zonnelied van Sint Franciscus (ca. 1181-1226), waarin de hele schepping God looft. Bij Sint Franciscus is de wereld ‘onze zuster Moeder Aarde’ en dat spreken in familiebanden neemt de paus over: in de natuur zijn onze broeders en zusters. De wereld is ons gezamelijke thuis.
Zeker, er zit af en toe een typisch katholieke cirkelredenering in het pauselijk stuk, maar los daarvan is het een uitzonderlijk goed geschreven oproep (aan 1,2 miljard gelovigen en ‘iedereen van goede wil’) om de natuur in al haar vormenrijkdom door te geven aan volgende generaties. Dat is ons rentmeesterschap, vastgelegd in de bijbelse opdracht de aarde te bewerken en te bewaren. (In strikte zin geldt die opdracht -Genesis 2:15 – voor de Hof van Eden. Door de zondeval zijn we uit het paradijs verdreven. De paus stelt ons dan Sint Franciscus ten voorbeeld die de oorspronkelijke harmonie met alle schepselen, probeerde te herstellen). En de paus wijst op de intrinsieke waarde die al wat leeft onvervreemdbaar bezit. Dat baseert hij op het eenvoudige feit dat het geschapen is. Alle planten en dieren, ook de kleinste algen, hun zijn, is Gods wil. Daar kunnen anders- of niet-gelovigen weinig mee. Maar conclusies die hij eruit trekt zijn ferm en worden zonder religieuze aannames ook elders geuit. De paus waarschuwt bijvoorbeeld dat als je de waarde van de natuur alleen maar in geld kunt uitdrukken, je de plank misslaat. Zelfs het denken in nut voor de mens (eco-systeemdiensten) is voor de paus secundair.
Franciscus legt de vinger op de zere plek: de ecologische crisis komt voort uit het feit dat een groot deel van de mensheid te veel neemt, een proces dat al sinds de industriële revolutie aan de gang is en zijn ‘bekroning’ vindt in het vooruitgangsdenken dat met steeds nieuwe technologische vindingen nog meer nemen mogelijk maakt. En de schijn wekt een oplossing te bieden voor alle schade die ondertussen aan de natuur is aangericht. Hij wijst op het duivelse pact (mijn woorden) tussen ongebreidelde consumptie en de eis van voortdurende economische groei. Dat erodeert onze moraal en leidt ertoe dat we de aarde plunderen. De paus ziet daarbij nooit over het hoofd dat de eerste slachtoffers van de ecologische crisis de armen zijn. (Hij noemt vele voorbeelden, maar denk alleen al aan de toegang tot drinkwater. In gebieden waar door grote vervuiling of droogte als gevolg van klimaatverandering, water iets wordt dat je voor veel geld moet kopen, dan is het onbereikbaar voor armen).
De paus gelooft niet dat we terug moeten naar de Steentijd. Hij onderstreept het belang van werkelijke dialoog, tussen wetenschappers en politiek bijvoorbeeld. Maar het gaat hem wel om echt handelen op alle niveau’s, van lokaal tot internationaal. Het staat er onomwonden: klimaatverandering zal het resultaat zijn van natuurlijke processen én menselijk handelen maar alleen wíj kunnen (en moeten) er iets aan doen. (Bijvoorbeeld op de klimaatconferentie in Parijs, later dit jaar). Wat de paus ‘integrale ecologie’ noemt begint voor iedereen met het zich afvragen ‘wat heeft mijn handelen voor gevolgen in de wereld?’. Is dat niet de essentie van beschaving?
Door de hele encycliek heen benadrukt de paus dat de wereld ons gezamelijk goed is. Alle leven hangt met elkaar samen (als in een naadloos kleed). Niets bestaat op zichzelf. Dat uit het oog verliezen is ook een spirituele crisis. De paus roept mensen op om met verwondering en vanuit het hart naar de natuur te kijken. Stel je open voor schoonheid. “Als iemand niet geleerd heeft om stil te staan en iets moois te bewonderen, dan moeten we niet verbaasd zijn als hij of zij alles als een object beschouwt, om zonder wroeging te gebruiken of misbruiken.” Vreugde is in de schepping, niet in het bezit ervan. Dat meegeven in de opvoeding is een van Franciscus’ belangrijkste lessen.

De afbeelding toont Sint Franciscus die tot de vogels predikt. Dertiende-eeuws fresco in de bovenkerk van de Franciscusbasiliek in Padua, toegeschreven aan Giotto.
De Engelse tekst van de encycliek kun je downloaden.