Aarde ziet men met aarde toch slechts en water met water,
Met lucht toch de stralende lucht en met vuur het verwoestende vuur;
Liefde uitsluitend met liefde en haat met de bittere haat.

Aldus de Griekse filosoof Empedocles, rond 450 voor Christus. Hij wordt gezien als de denker die de vier elementen verankerde in ons wereldbeeld. Het idee dat alles samengesteld is uit of op z’n minst bepaald wordt door de elementen aarde, water, lucht en vuur zou een enorme geschiedenis krijgen in de Europese cultuur, en bijvoorbeeld in de geneeskunde tot in de negentiende eeuw doorwerken.
Eerst dit: ik kan me prima voorstellen, ondanks twee jaar natuur-en scheikunde op de mavo, dat door Empedocles de vier elementen als niet verder reduceerbaar werden beschouwd – hij noemde ze ‘wortels’ en zag ze als ‘bouwstenen’ voor alle materie. Zo gaf hij een formule voor bot: A₂W₂L₀V_4, waarbij A voor aarde staat, W voor water, L voor lucht en V voor vuur.
Aristoteles (384 v.Chr. -322 v.Chr.) kende aan de elementen bepaalde kwaliteiten toe die elkaars tegengestelden zijn: warm tegenover koud en droog naast nat. Het element aarde is droog en koud, water is nat en koud, lucht is warm en nat, vuur is warm en droog. De wereld (van Aritoteles is de term ‘het ondermaanse’) is in voortdurende verandering waarbij de elementen transmuteren (in elkaar overgaan) als gevolg van de cycli van de zon en maan die met hun dagelijks, maandelijks en jaarlijks komen en gaan warmte of koude brengen.
Van Hippocrates (460 v.Chr. – 370 v.Chr.) was al de humeurenleer bekend: een mens wordt geregeerd door een van de vier lichaamssappen, dat bepaalt zijn karakter. Slijm (flegma), bloed (sanguis), zwarte gal (melancholia) en gele gal (cholera) zorgen respectievelijk voor een hele rustige, zeer levendige, neerslachtige of snel geprikkelde aard. Tekorten of te grote afwijkingen in de verhoudingen maken een mens ziek.
De vier elementen, hun vier eigenschappen en de vier lichaamssappen worden bij de Grieks-Romeinse geneeskundige Claudius Galenus (138 – ca. 203) aan elkaar gesmeed in één systeem. In de middeleeuwen wordt dat nog uitgebreid met een planetenleer. Niet alleen beïnvloedt de stand van de planeten de gang van zaken op aarde, specifieke planeten zijn ook verbonden met bepaalde elementen en lichaamsdelen. Bij verschillende middeleeuwse ‘encyclopedisten’, die alle bestaande kennis te boek wilden stellen, zien we dat prachtig verbeeld, zoals hier bij Bartholomeus Anglicus (1203-1272).

In de wetenschap denken we er inmiddels heel anders over, maar in de kunst blijven de vier elementen voortdurend terugkeren. Vorig jaar september zag ik in de Londense Sint Pauls Kathedraal Martyrs van videokunstenaar Bill Viola. Vier martelaren worden gegeseld door de elementen (maar blijven ‘overeind’). In Londen werden de werken nogal klein en wat weggemoffeld getoond. In De Nieuwe Kerk in Amsterdam zijn nu twee werken van Viola te zien. Een flink stuk groter, maar nog steeds niet het gebaar van een barokke meester, die zou uitpakken met een echt altaarstuk -het werk leent zich daar toch heel goed voor. De kerk koos uit bestaand materiaal twee video’s: Fire Woman en Tristan’s Ascension, the sound of a mountain under a waterfall. Viola laat vuur en aarde in water overgaan, als een alchemist speelt hij met betekenissen: vuur is destructief maar geeft ook warmte, water verzwelgt maar schenkt ook leven. Dood en (her)leven verbindt hij door in een omgekeerde waterval (van de  aarde naar de lucht) een hemelvaart te tonen.
Viola is goed ingevoerd in allerlei mystieke stromingen (uit het Christendom, de Islam het Hindoeïsme en Boeddhisme). Hij kent uiteraard ook de verhalen over het mysteriueuze vijfde element, de quint- (of kwint)essens. Bij Aristoteles is dat ether. In tegenstelling tot ‘de vier elementen’ is ether onveranderlijk en ‘van de hemelse sferen’. Tot in de negentiende eeuw zouden wetenschappers ether aanduiden als de noodzakelijke drager voor licht, om zich voort te kunnen zetten in de ruimte.
Viola zegt “most of the time we are asleep. I want to wake people up.” En dan doelt hij op een spiritueel ontwaken. In de roman De Elementen van Harry Mulisch is het vijfde element iets als licht, maar niet helemaal: “het heeft werkelijk iets van de bliksem, maar dan een onzichtbare bliksem, die, aan een onbewolkte hemel, bliksemt bij volle zonneschijn…” En, (laat Mulisch middels een ‘goddelijke vertelstem’ de hoofdpersoon zich afvragen): “Hij zal toch niet dat bedoelen, dat, wat niemand weet? Dat, wat mijn unieke, onvervreembare, allergeheimste eigendom is en dat ik zelf eigenlijk niet eens ken, nauwelijks weet dat ik het bezit? Ja, dat is precies wat ik bedoel: dat.”

Harry Mulisch, De Elementen, uitgeverij De Bezige Bij. Amsterdam 1988.
Armand Marie Leroi, The Lagoon, how Aristotle invented science. Viking, New York 2014.