Nederland is een prachtige film rijker: De Vogelwachter van Hans den Hartog. Bij het openingsshot weet je al, dit is goed. Onder een schuine hoek volgen we paard en wagen op het strand van Terschelling. Een ouderwetse gele klomp rust op de tree, de wielen snijden door het zand. Wat is dit? Het zijn Staatsbosbeheerders en vrijwilligers die het bord gaan plaatsen met daarop de tekst: GEEN TOEGANG van 15 maart tot 15 augustus / Vogelbroedgebied. In die periode worden vogels geïnventariseerd en gemonitord door vogelwachters, zo weten we hoe de afzonderlijke soorten ervoor staan. Daarnaast zijn vogelwachters ook ‘wachters’ in de oude betekenis van het woord: bewakers. Niet dat het veel gebeurt, maar het komt voor dat mensen een broedkolonie willen verstoren. Veel vaker echter gaat het om onmoedwillige wandelaars die schelpjes struinend tussen bijvoorbeeld de sternen terechtkomen. Als die van schrik opvliegen, hebben de meeuwen hun nesten geplunderd voor ze weer geland zijn.
Terwijl de film het allemaal heel klein en dicht op de huid houdt, krijg je voortdurend doorzichten op grotere verbanden mee. Die lepelaars komen hier voor omdat de komst van de vos in bijvoorbeeld het Naardermeergebied, verblijf daar onaantrekkelijk maakte. En dan, zouden ze in Mauritanië of Senegal, waar de meeste lepelaars overwinteren, ook vinden dat de vogel zo typisch voor hun streek is?
De Boschplaat is de oostpunt van Terschelling, door de aanleg van een stuifdijk in de jaren dertig van de vorige eeuw werd die aan het eiland ‘vastgeklonken’. En vanaf die tijd zijn er ook vogelwachters op de voormalige plaat. In de beginjaren waren het twee Terschellingers die met een geit en een mud aardappelen twee maanden tussen de vogels doorbrachten. Nu worden vrijwilligers meestal na drie of vier nachten afgewisseld. Op andere platen is het verblijf wel langer- we gaan ook naar Engelsmanplaat en Rottumerplaat. Daar staan echte huisjes speciaal voor de vogelwachters en dat zijn meestal stellen van de vaste wal. Staatsbosbeheerder Oene de Jong is de laatste professionele vogelwachter, de rest is vrijwilliger. En Oene aan het woord is bijzonder. Hij kan goed uitleggen hoe het komt dat er vroeger heel veel zilvermeeuwen waren (wel 22.000 broedparen) en dat die vogel nu steeds zeldzamer wordt (nog maar 4.000 broedparen). Het omgekeerde geldt voor de mantelmeeuw; was dat ooit een sporadische verschijning, nu floreert hij. Het heeft allemaal te maken met de evolutionaire wet: use it or lose it. De zilvermeeuw foerageerde jarenlang op vuilnisbelten. Toen die steeds vaker afgedekt werden, moest hij terugvallen op zijn oude vaardigheid: vissen op zee. En dat gaat ‘m nog niet zo goed af. De mantelmeeuw is zijn gewoontes trouw gebleven (eten zoek je in open water) en het lijkt alsof die nu profiteert van minder concurrentie.
Je sluit Oene in het hart als je hem gadeslaat met de meeuwen. Je ziet een heel leven van toewijding. En je ziet ook, ik heb dit vaker gezegd, als jij de natuur respecteert, komt zij naar jou toe, bijna alsof zij ook nieuwsgierig is naar jou.
Oene is wijs. Hij zegt: “Het is leuk als je ’t allemaal kunt benoemen voor de bezoekers. Maar dat is niet belangrijk. Het gaat om het geheel.”
Onvermijdelijk is de vergelijking met de grote film van 2013, De Nieuwe Wildernis. Laat ik vooropstellen: het is geen wedstrijd. Maar bij die wildernis, waar de mens niet in beeld was, had je de hele tijd een soundtrack en een voice over die de mens toch voortdurend aanwezig maakte. Bij De Vogelwachter ziet Den Hartog af van allerlei hulpmiddelen zoals muziek en vertelstem. Maar de mens is wel alomtegenwoordig – de regisseur maakte echte portretten van onze vogelwachters en die worden bijvoorbeeld ook geconfronteerd met ‘huilers’ (jonge zeehonden die hun moeder kwijt zijn) en grijpen dan in. Den Hartog laat mens en natuur zien zoals ze zijn. Dat is het grootste compliment dat ik kan maken.

Een verkorte versie van De Vogelwachter is 10 februari te zien bij Vroege Vogels; NPO 2, 19:20 uur.