De Amerikaan Edward. O. Wilson is een van de meest gerespecteerde biologen ter wereld. Zijn specialisme is het gedrag van mieren en niemand weet daar meer van dan hij. Verder schreef hij een belangwekkend boek over eilandbiologie en populariseerde hij de term biophilia. Vorig jaar verscheen van hem -hij was toen al 85- The meaning of human existence. Het is een dunnetje, op een breed publiek gericht. Wilson snijdt geweldige onderwerpen aan waar debatcentra of borreltafels mee vooruit kunnen.
Hij staat stil bij zijn ruzie met de nog veel beroemdere Richard Dawkins (die hij met enig venijn ‘wetenschapsjournalist’ noemt). Beiden zijn atheïst en overtuigd darwinist. Maar ze verschillen van mening over hoe evolutie precies werkt. Dawkins publiceerde in 1976 The selfish gene. De titel is wat verwarrend (een gen is bij wijze van spreken niet meer dan wat eiwit en kan dus niet zelfzuchtig zijn) en hij is dan ook in een ‘alsof’ betekenis bedoeld. Dawkins gaat uit van kin selection: bij nauwe verwantschap kan en zal een individu zich, mocht dat noodzakelijk zijn, opofferen omdat het als het ware weet dat via de overlever ook zijn genen veilig gesteld zijn. Vanuit zelfzuchtigheid verklaart Dawkins zo ook meteen altruïsme. Wilson concludeerde dat dit alleen maar tot nepotisme kan leiden en niet een hele groep (laat staan een soort, zoals de mens) verder brengt. Hij kwam met het volgende: multilevel selection. Dat wil zeggen dat er twee niveaus zijn waarop natuurlijke selectie werkt, het individu en de groep. Binnen één groep wint het zelfzuchtige individu, maar groepen samengesteld uit opofferingsgezinde individuen winnen het van groepen bestaande uit zelfzuchtige individuen.
Nu kan ik niet bepalen wat klopt. Maar wel dat Dawkins iets heel onwetenschappelijks deed toen Wilson zijn idee naar voren bracht in een publicatie (2012). Dawkins riep op het boek ‘met grote kracht weg te werpen’, bij voorkeur ongelezen. En dat is niet minder dan sectarische bescherming van het vermeende eigen gelijk.
Terwijl beiden zeggen dat het ontstaan van de mens door de biologie verklaard wordt en niet door godsdienst, houdt Wilson het bij zijn wetenschap. Dawkins ontpopt zich echter tot een zeloot in zeventiende-eeuwse trant die in zijn eigen val trapt. Hij maakt van het atheïsme een geloof en beledigt andersgelovigen. Maar genoeg hierover, er is nog voldoende interessants bij Wilson te lezen.
Hij constateert dat de mens niet van nature slecht is. Toch ziet hij racisme, boeddhisten die moslims afslachten in Myanmar, sjiieten die soennieten naar het leven staan (en omgekeerd) enzovoorts. Volgens Wilson is wat de mens tegenhoudt in zijn mogelijke ontwikkeling de Paleolithische Vloek. Daarmee bedoelt hij dat voor jager-verzamelaars uit de prehistorie tribalisme (stammenstrijd) prima werkte maar dat het in de global village rampzalig is. Wilson zegt verder dat er een biologische factor in het spel is bij religie die tribalisme voedt. Niets geeft ons zo’n warm gevoel van bij een groep te horen als een gedeelde godsdienst. Maar spiritualiteit (hij maakt niet duidelijk wat hij daaronder verstaat) is gekidnapt door profeten en religieuze leiders die er een strijd van de ene groep tegen de andere van maken.
Daarnaast zorgen onze verlammende zelfingenomenheden er ook nog eens voor dat we de natuur (our most precious heritage) kapot maken. We dragen nog steeds ‘het onuitwisbare stempel van onze lage afkomst’, zoals Darwin het al formuleerde.
Ziet Wilson een uitweg? Zeker, en wel heel verrassend voor een bioloog, in onze vrije wil. Nu weet Wilson heus wel dat keuzes al in ons brein gemaakt zijn secondes voor dat we ons daavan bewust zijn. Dat zet heel veel op losse schroeven -alleen al het idee dat we hebben van ‘een zelf’. Wilson noemt het echter very fortunate dat we, ondanks wat we weten, toch heilig overtuigd blijven van onze onafhankelijkheid en vrije wil. En daarmee kunnen we ons bevrijden van dogmatische politieke en religieuze ideologieën die steeds weer gebruikt worden om groepen tegen elkaar op te zetten.
Wilson gelooft het echt.

Edward O. Wilson, The Meaning of Human Existence. Liveright Publishing Corporation, New York 2014.