[youtube https://www.youtube.com/watch?v=7GKlo2xWvuI]Als je naar een film over William Turner (1755-1851) gaat, een van de grootste landschapsschilders ooit, verwacht je veel landschap. De britse regisseur Mike Leigh pakt het anders aan. Hij maakte van het leven van Turner (tenminste de laatste 25 jaar daarvan) een sociaalhistorisch portret. Dat past bij Leigh, die in veel van zijn films laat zien hoe mensen aan de rand van de burgermaatschappij leven. Een flinke scheut kitchen sink realism kun je bij Leigh altijd wel verwachten. Ook nu: niet de tragisch-waanzinnig stervende held krijgt het laatste shot, maar zijn treurende huishoudster.
Er zit heus wel landschap in de film, neem alleen al dat prachtige Holland dat je ook in de opening van de trailer ziet. Maar het zijn steeds maar hele korte fragmenten, van rotskusten, het Lake District, de zee, soms nauwelijks meer dan een flits, en hup we zitten weer aan de keukentafel of in het schildersatelier. Je krijgt echter niet de kans om de natuur te missen, zo overladen is de film met details waaraan het oog zich wil verlustigen. Alleen al het bezoek aan de winkel met schildersbenodigdheden: zoveel potten met pigmenten en olieën. Kijken! Kijken! En dan naar de markt! Zo’n kraam vol varkenskoppen, Leigh maakt daar iets heel moois van. En terwijl ik helemaal niet houd van de manier van acteren in deze film (meer iets voor op de planken), is de schilderende Turner toch boeiend. Dat zal zeker te maken hebben met het feit dat Leigh lekker vet werkt met de mythes over Turner. Die had zich in het deel van zijn carrière dat we in de film zien, losgemaakt van het plezieren van zijn publiek. Turner spuugde op zijn doeken die nog nat in de verf zaten en gebruikte een vingernagel om een verfklodder te beeldhouwen tot het juiste effect bereikt was. En wat voor een effecten zocht Turner! Geen frisgroene weides vol dartele schapen en dito herderinnen, geen klassieke ruïnes (meer), maar het orgiastisch effect van lucht en zee tijdens een storm. Hij liet zich aan een scheepsmast vastbinden, zo gaat het verhaal, om te weten wat storm is, van binnenuit. Nu wordt zoiets wel vaker verteld, bijvoorbeeld ook over de franse schilder Joseph Vernet (1714-1789). Het maakt niet zoveel uit en het is fraai voor de film, maar verschil is er wel: bij Vernet krijg je een plaatje van een storm, bij Turner ga je de storm in. Je moet er niet al te geëxalteerd over doen, maar het is alsof Turner licht in beweging heeft geschilderd.
Leigh laat heel fraai zien hoe in Turners tijd de moderniteit ontwaakt. Alles gaat vlugger en efficiënter. De stoomtrein! Wat een snelheid (enkele tientallen kilometers per uur). De groene dalen vullen zich met stoom en rook, vuur slaat uit de locomotief, en wat een lawaai. De Nieuwe Tijd komt eraan! We weten niet wat Turner ervan vond – behalve dan geweldig om te schilderen en het comfort was heel welkom. (Hij hield niet van reizen per koets). Op een van zijn beroemdste schilderijen, Rain, Steam, Speed, The Great Western Railway (1844) zien we voor de trein uit ook een haas rennen. Door sommigen wordt de betekenis van het schilderij dan opgevat als de mens met zijn techniek maakt de natuur kapot. Anderen zien juist de haas die de trein vóór is; de mens zal de natuur nooit te slim af zijn, denken zij dan. De oplossing voor het raadsel wat Turner dacht, wordt in de film elegant opgelost, we zien de schilder vol verwondering over en ontzag voor de natuur en tegelijkertijd nieuwsgierig naar de wetten volgens welke zij werkt.
Turner laat een fotoportret maken, nog zo’n nieuwigheid uit zijn tijd. Terwijl zijn geliefde zich wantrouwig afvraagt ‘whatever next?’, wil de kunstenaar weten hoe het allemaal werkt, zo’n camera met lenzen. En je ziet ‘m een fractie van een seconde denken, daar gaat alles waar de schilderkunst eeuwenlang voorstond naar de bliksem. Die angst werd toen breed uitgemeten in de kunstpers: maakt de fotografie de schilderkunst overbodig. En dan te bedenken dat wij nu 3d films hebben, en het Omniversum, en The Perfect Storm en nog zoveel meer. Waarom zou je dan nog naar Turner kijken? Omdat hij alles in één beeld ving. Dat heeft nog niemand hem nagedaan.

In Londen is nu in de Tate Britain een tentoonstelling over Turner te zien, Painting Set Free. Dit jaar zullen De Fundatie in Zwolle en Rijksmuseum Twenthe in Enschede aandacht besteden aan Turner, met onder meer zijn Hollandse schetsboeken.
De afbeelding met het detail van de haas komt van het blog thebeautyoftransport.wordpress.com.