Een mens kan voor zo’n beetje alles uit de natuur bang zijn. Ik ken een vrouw die hysterisch wordt van vogels (alle soorten) en het dochtertje van een vriendin is zelfs bevreesd voor vlinders. Uit Hollywood komt een flink aantal griezelfilms waarin dieren ons terroriseren. Vaak is die fauna door onze eigen schuld gemuteerd: chemisch, radio-actief of biologisch afval zorgt niet zelden voor idioot grote soorten of aantallen. Ik denk aan wormen, slangen, ratten, schorpioenen, alligators, sprinkhanen, bijen, spinnen, vleermuizen. In sommige gevallen werkt de suspension of disbelief anders, we gaan mee in het verhaal van wetenschappers (vaak biologen) zoals nooit beter gedaan dan in Jurassic Park. Of er is op een afgelegen plek een nog niet ontdekte natuur (King Kong, of verschillende diepzeefilms). En als het over angst gaat, moet The Birds (1963) van Hitchcock genoemd worden. Briljant aan deze film is het feit dat we er helemaal niet achterkomen waarom de vogels mensen aanvielen -omdat we kanaries in kooitjes houden, omdat we de natuur vernielen, omdat we ons niet naar de bijbel gedragen? O, ja en er zijn ook nog films over haaien (de ‘grote witte’ doodt weleens een mens die hij voor bijvoorbeeld een zeehondje houdt) en orka’s (die in het wild geen mensen aanvallen). Tenslotte zijn er de documentaires die gemaakt worden volgens het stramien van de griezelfilm. Het resultaat is vaak onnozel en je denkt voortdurend laat die varaan, sidderaal of hyena met rust.
Maar ondertussen wat een staalkaart van horrornatuur! En ik moet zeggen, in die hele rij, er zit een soort tussen, daar krijg ik de rillingen van: de rat. De bruine of de zwarte, om het even. Je bent geen vriend van mij meer als je dat verschil te serieus neemt -bij sommige mangoesten begin ik al te twijfelen. Volkomen irrationeel, ik weet het. Maar is dat niet zo vaak de aard van angst? Ik geloof echt wel in oerangst (primal fear), waarbij er bijvoorbeeld sprake is van een ingebakken schrikreactie (je verstijft) wanneer je een slang ziet. Dat is een soort lijfsbehoud. Maar bij de rat weten we pas sinds eind negentiende eeuw dat hij echt een drager van ziektekiemen is. Dus het is geen ‘oude angst’. (Alhoewel het massaal sterven van ratten wel al vroeg in verband werd gebracht met het uitbreken van plagen). In mijn jeugd heb ik nooit een rat gezien, ik ken wel het heroïsche verhaal van mijn moeder dat het in haar jeugd normaal was om, mocht je in de kelder een rat treffen, die ‘kapot te houwe’ met een steekschop. Mijn eerste rat zag ik pas toen ik ging studeren. En dat was nog niet eens zo eng. Ik had een kamer op een oude boerderij in Jutphaas (Nieuwegein) en als je de fiets wegzette in de schuur (een verbouwde hooimijt), schoot weleens wat weg. Nee, echte angst en afkeer kwamen in de stad. In Utrecht deed toen de urban legend de ronde van een rattenplaag waarbij bewoners van ellende bakstenen op de pleedeksels legden om een invasie in huis te voorkomen. Hoe ik er bij kwam weet ik niet, maar in die tijd las ik ook De Pest (1947) van Albert Camus waarin een Algerijnse kustplaats geteisterd wordt door de knaagdieren (dat woord klinkt trouwens veel te neutraal). Het verhaal begint als dr. Rieux op 16 april 194. een dode rat aantreft in zijn trappenhuis. De dag erna vindt de concierge er drie. Als de dokter visites gaat rijden ziet hij bloedende ratten die als dronken naar hem toe waggelen en dan dood neervallen. Als de rat sterft, zoekt de rattenvlo een nieuwe gastheer en dat kan een mens zijn. Is de vlo drager van de bacterie Yersinia pestis dan verspreidt zich zo de pest. Ondertussen weten we dat de vlo op zo’n 200 zoogdieren kan overspringen en dat de pest dus niet alleen door ratten werd verspreid. Bij Camus is de rattenplaag, de pest die volgt en de reactie erop door het stadsbestuur een verwijzing naar de Duitse bezetting. De rat leent zich goed voor het illustreren van de terreur van totalitaire staten, zo bewijst 1984 van George Orwell (1949). In de beruchte Room 101 wordt de geest gebroken van iedereen die in verzet komt tegen het bewind. Dat gebeurt door de overtreder bloot te stellen aan zijn grootste angst. Bij hoofdpersoon Winston is dat de rat.[youtube https://www.youtube.com/watch?v=M3U83QLoATU]In India maakte ik een heel andere houding mee ten aanzien van de rat. Bij mijn gastgezin zat ik ’s avonds op de veranda toen ik een monster van een rat bij de buren naar binnen zag klimmen. “Oh, that’s just like a squirl” was het enige commentaar van de gastvrouw. “No it’s not” vond ik maar hield beleefd mijn mond en dacht aan de pestuitbraken die nog steeds voorkomen in India. Echt een fenomeen, en ik kijk het filmpje erover op therapeutische basis, is de tempel van Deshnok in India.
[youtube https://www.youtube.com/watch?v=2OOs1l8Fajc]
Het laatste woord is aan David Attenborough. De documentairemaker werd bij zijn zoveelste jubileum gevraagd of er naast altijd maar die schoonheid, in de natuur ook iets is waar hij niet van houdt. Sir David: “I don’t care for rats.”

Meer ratten? Check de wikipedia entry over de rattenkoning, lees Maarten ’t Harts ‘Ratten’ uit 1966, of kijk wat kunstenares Hanny van den Brand met ratten doet. Je kunt het ook gewoon bij De Rattenvanger van Hamelen houden.