Het is altijd leuk om een stukje Nederland in het buitenland tegen te komen. In Londen stond ik voor de Haarlemse Bavo, in het Haagse Bos, bij de joodse begraafplaats van Ouderkerk aan de Amstel en keek ik uit over een zeventiende-eeuws Amsterdam. Het beroemdste Hollandse plekje buiten onze landsgrenzen is waarschijnlijk Het Laantje van Middelharnis, in 1689 geschilderd door Meindert Hobbema en nu in de National Gallery. Nog steeds treft het me hoe radicaal dit schilderij is: een lage horizon en in het midden pats! twee bomenrijen die daarop hun verdwijnpunt vinden. Even lijkt het alsof Hobbema het centrum van het schilderij zelfs leeg heeft gelaten. Maar dat zou toch te modern zijn. Helemaal op de achtergrond ontwaar je wat mensjes, rechts staat een vrouw met een hond, allemaal nogal onscherp. Maar een figuur is duidelijk: een jager, geweer over zijn schouder, in gezelschap van zijn patrijshond, die zo naar je toe wandelt. Gaan we groeten?
Op wikipedia lees je over een laan van jonge populieren. Dat moet essen zijn. In het archief van de gemeente (die het verhaal van het schilderij op zijn website heeft) is terug te vinden dat in 1664 vijftig essenbomen geplant zijn aan wat we nu de Steneweg noemen. De bomen zijn sterk opgesnoeid en de jonge twijgen en bladeren werden wel als veevoer gebruikt. Fraai contrast: rechts nog meer snoeiwerk op de kwekerij (van vermoedelijk vruchtbomen waarin toen vanuit Goeree-Overflakkee gehandeld werd) en links een stukje ‘wildernisse’, in de stijl van Hobbema’s leermeester Ruisdael.
De ‘boerderij’ rechts is een meestoof waar wortelstokken van de meekrap werden fijngemalen om er een rode verfstof uit te winnen. Die werd voor textiel gebruikt, zoals de man en vrouw voor de stoof laten zien.
In Londen hangt nog een Hollandse laan (in de Wallace Collection): die van Meerdervoort bij Dordrecht, rond 1650 geschilderd door Aelbert Cuyp. Over de Maas kijk je uit over Dordrecht met zijn Grote Kerk. De stad is gedetaileerd weergegeven en baadt in heel helder licht. Rechts op de voorgrond twee vissende figuren (waar hebben ze ’t over?) en dan die enorme scène in het midden met die schonkige koe op de weg. Je kunt er heel lang naar kijken en de verhalen vormen zich vanzelf, maar het werk heeft niet de directheid van de Hobbema. De Laan van Cuyp kwam in 1868 ter veiling en bracht toen 5.600 pond op, een recordprijs voor een landschap. Hoe anders verging het Middelharnis!
In 1782 kocht de gemeente Middelharnis Het Laantje uit een inboedel. Het kostte slechts f25,50. Tot 1822 hing het in de schepenkamer van het raadhuis. In dat jaar maakte de gemeente een deal met de schilder Adrianus van der Koogh: hij kreeg Het Laantje in ruil voor een copie plus een Gelders landschap (in fraaie glimlijst). Twee voor de prijs van één! Uiteindelijk belandde Het Laantje in 1871 in de National Gallery.
Het is deze ‘Jan Saliegeest’ (de term is van Potgieter), deze bekrompenheid die Victor de Stuers  aanvalt in zijn Holland op zijn smalst uit 1873. Het uiterst beschaafde gescheld van De Stuers is nog steeds fijn leesvoer. Kern van zijn betoog is dat de Rijksoverheid een verantwoordelijkheid heeft ten aanzien van het cultureel erfgoed. Hij zag hoe monumenten in ons land tot ruïnes vervielen en hoe belangrijke schilderijen voortdurend naar het buitenland verdwenen. In het Louvre waren toen al vier zalen met Hollandse meesters! De Nederlandse staat verkwistte 80.000 gulden aan een experiment met patroontassen voor het leger terwijl het Mauritshuis het met 800 gulden subsidie moest doen -en daar werd f14,- als bezuiniging vanaf gesnoept. “O aartsvaderlijke zuinigheid”, verzucht De Stuers. Uiteindelijk hebben de inspanningen van De Stuers geleid tot een ommekeer: we kregen een monumentenzorg, een Rijksmuseum en allerlei archieven werden op orde gebracht. Er is veel bereikt maar als het nu weer eens gaat over ‘kunst is geen regeringszaak’ denk ik, lees Holland op zijn smalst. Verplichte kost voor elke bestuurder.