[youtube https://www.youtube.com/watch?v=jhv6dDRL-RI?rel=0&w=420&h=315](Blijf kijken!) Bill Viola hoort voor mij bij het groepje van de hele grote kunstenaars, net als Vermeer, Fra Angelico en Rothko. Wat die kunstenaars gemeen hebben: ze geven je niet alleen een buitengewoon fraaie plaat, maar ook iets als een religieuze ervaring. Zonder dat er een les of moraal duimendik bovenop ligt. De ervaring is niet die van de extase, maar van een stil en direct weten. Dat directe is belangrijk, het is niet de bedoeling om tot een bedachte of beredeneerde wijsheid te komen. Sterker nog, er is sprake van een gewaarwording van wat je bent als je niet denkt -en is er dan nog wel een ‘je’?
Viola (New York, 1951) verdiepte zich in de jaren tachtig in Zen. Europese en Indiase mystieke literatuur kende hij toen al. Dit werk met de uil is een fragment uit een film van anderhalf uur. Hij heet I Do Not Know What It Is I Am Like. Die zin komt uit de Rigveda (1.164, 37), het oudste religieuze geschrift van de mensheid (ca.1500 v.Chr.). Een groot deel van die veda bestaat uit voorschriften en hymnen voor bij het offeren. Sommige daarvan zijn nog steeds in gebruik bij Hindoes. De passage die Viola koos, behoort tot de 52 verzen die de Raadselhymne worden genoemd. We weten niet precies hoe we die moeten lezen. De Nederlandse Indoloog J.E.M. Houben leverde in 2000 een aannnemelijke interpretatie maar die kende Viola niet, de film is immers uit 1986. Ik gebruik hier wel zijn vertaling en kijk ook naar de zin die erop volgt: “Ik weet niet wat ik eigenlijk voor iets ben; verborgen, gebonden (met een blinddoek), trek ik rond in mijn geest. Waneer de eerstgeborene van de kosmische orde (de god Agni) tot mij gekomen is, krijg ik onmiddellijk een aandeel in deze spraak.” Met ‘deze spraak’ worden de heilige teksten van de veda’s bedoeld en die handelen over de orde in de kosmos en over de betrekkingen tussen mens en kosmos. De mens (hier: de veda-student) kan daar dus kennis van hebben. Dat is metafysische kennis over het ‘wezen van de werkelijkheid’ – en die is er niet als je maar ‘rondtrekt in de geest’.
Viola onderzoekt in zijn werk allerlei vormen van kennis en bewustzijn – de film opent met beelden van groene algenprut, onderwater: een verwijzing naar de eerste primitieve levensvormen. Later zien we ook wetenschappelijke boeken: het licht van de rede. Viola zegt niet: we klimmen op tot die hoogste staat van zijn waarop we inzicht hebben in de kosmische orde. Hij laat eerder een palet zien. Daardoorheen weeft hij een andere gedachte: kunnen we ons zelf alleen maar kennen via de ander. Dat is schitterend verbeeld door voortdurend gebruik te maken van de spiegeling van de pupil. De kunstenaar ziet zichzelf in de ogen van het dier.

De films van Viola zijn te koop via internet en in sommige bibliotheken aanwezig. De vertaling van Houben is opgenomen in 25 Eeuwen Oosterse Filosofie (red. Bor & Van der Leeuw). Uitgeverij Boom, Amsterdam, 2003.