Tijdens een dood moment in een vergadering begin ik vaak een rijtje. Twee weken geleden probeerde ik de A (van Aconitum, monnikskap) tot en met Z (van zeedistel) op te vullen met de namen van blauwe bloemen. Ik ben dan wel heel aardig voor mezelf: namen mogen in dialect, landstaal en Latijn. En monnikskap is eigenlijk te paars, maar vooruit. Je gaat er heel erg van nadenken, wat het qua uiterlijk goed doet op een vergadering.
Het thema ‘blauwe bloemen’ was eigenlijk ingegeven door blauwe cultuur. We waren op werkbezoek in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem en daar staat een ‘los hoes’ uit Harreveld met een onwaarschijnlijk mooie blauwe gevel. Een wat zachter blauw ken ik ook wel uit Zuid Limburgse interieurs waar het net als hier, gebruikt werd om vliegen te weren. Het gebruik stamt waarschijnlijk uit de negetiende eeuw toen er spotgoedkoop (want kunstmatig) ultramarijn op de markt kwam.
Echt ultramarijn kostte aan het begin van de negentiende eeuw, afhankelijk van de kwaliteit, 100 tot 600 gulden per kilo. Niet eens zo vreemd als je bedenkt waar het van gemaakt werd: lapis lazuli. De diepblauwe steen met zijn gouden fonkeltjes die lange tijd alleen in Afghanistan werd gevonden. (Utramarijn komt van ultra marinum, ‘van overzee’). Iedereen kent de steen van het masker van Toetankamon. Maar het allermooiste blauw uit de Renaissance, de mantels van Maria bij Fra Angelico, Rafael en Bellini, is ook gemaakt van lapis, dat vermalen werd tot een kostbaar pigment. Als je een rijke opdrachtgever had, maakte je ook de lucht helemaal blauw.
Er is meer blauw uit de natuur te halen. Heel bekend is de indigostruik, maar eerder, tot in de zestiende eeuw werd wede gebruikt. De plant is nu zeldzaam in Nederland maar ooit werd hij uitgebreid aangeplant. Met het blauw van de wede verfde men vooral textiel. Maar ook het blauw uit het beroemde Book of Kells, het Ierse evangelieboek uit ca. 800, bevat wede.
Er is weleens geprobeerd blauw in een kwaad daglicht te stellen. De verbouwers van meekrap (basis voor een rode verfstof) verzochten de schilders van de kathedraal in Straatsburg om de duivels blauw te schilderen. En toen de indigoplant uit Azië naar Europa gehaald werd (en ook de droge kleurstof in koeken uit India geïmporteerd werd) verspreidden de wedeverbouwers het gerucht dat de nieuwe plant giftig is.
Als je indigo gebruikte, deed je textiel in een verfbad. De stof komt er dan groen uit en oxydeert tot blauw. Herhaling gaf een dieper blauw en op elk materiaal pakt de kleurstof anders. Er zijn dus heel veel schakeringen mogelijk. Grootschalige toepassing van indigo verdween in de negentiende eeuw met de komst van synthetische verf. Gelukkig zijn er sindsdien steeds kunstenaars, ontwerpers en hobbyisten geweest die de schoonheid van indigo herontdekten.
Onderzoek in de jaren negentig van de vorige eeuw wees uit dat ‘meer dan de helft van de westerse bevolking een sterke neiging tot blauw heeft’. Blauw is bijzonder, zeker. Maar wie bijzonder wil zijn gaat voor geel.
De afbeelding van het blauwe textiel is van Natalie Magnin (via Zamirte Textiles). Het verhaal van de blauwe duivels komt uit: Pleij H., Kleuren van de Middeleeuwen. Aramith uitgevers, Bloemendaal 1994.
Met veel dank aan Edwin Sluiter van het Openlucht Museum. Hij tipte mij ‘De Dikke Bot’, het onmisbare handboek voor historische materialen.