Ooit in een oude steenfabriek geweest? Als die niet gerestaureerd is, zou ik het ook niet aanraden. Maar toch was het als kind een van mijn favoriete speelplekken. In mijn dorp, Spaubeek, stond een enorme ringoven. Dat is eigenlijk een groot labyrint van gemetselde gangen. Die waren met hun tongewelven gebouwd voor de eeuwigheid en vormden geen gevaar. Maar de houten kap die er bovenop stond stortte bijna in, zo rot was hij. Wat waren die ovens spannend! Er viel nauwelijks licht binnen en je stem echode er. Zouden er ratten zitten? Brrrr. Joelend weer naar buiten. Dakpannen keilen. Kedeng!
Natuurlijk was de fabriek verboden terrein en je kon nooit verhullen dat je er stiekem toch geweest was. Wat je ook deed, fijn rood stof zat overal. En je moeder vroeg: “Hubste dich weer begaajd?”.
Van de fabriek in Spaubeek is niets meer over. In 1983 werd de toren gesloopt en de laatste jaren zijn zelfs de ‘leimkoelen’ geëgaliseerd. Dat is best mooi geworden, er grazen koeien en paarden nu. Maar toch. Wij vingen er ooit ‘koeleköpkes'(kikkervisjes) en het wemelde er van de salamanders.
In Gelderland zijn er nog echte steenfabrieklandschappen. In de uiterwaarden van de Nederrijn bij Renkum ligt de ruïne van de steenfabriek in de Jufferswaard. Het terrein direct rondom de schoorsteen is afgesloten. Daar kun je meters diep wegzakken in overwoekerde rookkanalen. Maar ook in het gebied waar iedereen mag komen, vind je overal spannende restanten van de steenindustrie: smalspoor rails, hopen met misbaksels, een muur van een veldoven. En aan de overkant ligt een steenfabriek die in bedrijf is.
Lang is de steenfabricage beschouwd als een van de achterlijkste industrietakken. Waardering voor de fabrieken kwam pas heel laat, met een voorzichtige aanzet door Jac. P. Thijsse, die vond dat ze ‘de oevers verlevendigden’ en ‘toch mooi zijn’, voorals ze omringd waren met Canada-populieren. Wat zou hij gevonden hebben van deze meidoorn die zijn wortels als klauwen om de bakstenen heen slaat?

Meer weten over steenfabrieken in Gelderland? In het voorjaarsnummer van Naar Buiten, het magazine van Staatsbosbeheer, vier pagina’s geschiedenis en actualiteit. Wil je echt alles weten en kun je niet wachten? Lees: dr.G.B. Janssen, Twee eeuwen Gelderse Bakstenen. Uitgeverij Fagus, 2008.