Enig idee wat dit voor een vreemd personage is dat het stadswapen van Den Bosch vasthoudt? Een uitgezakte Hercules of een Neptunus op het droge? Nee, het is een wildeman en we treffen hem wel vaker aan als drager van stads- of familiewapens; ook Bergen op Zoom en Antwerpen kennen hem zo. Soms zie je zelfs twee wildemannen met een wapenschild tussen hen in.
Den Bosch is rijk bedeeld met wildemannen: er is een laat middeleeuws huis dat ‘De Wildeman’ heet en in de Sint Jan staat een beeld van hem. Wat doet zo’n beeld in de kerk? – het Bossche voorbeeld is trouwens niet het enige, in de Maartenskerk in Zaltbommel is een vijftiende-eeuwse schildering van een wildeman te zien.

Al bij ‘de eerste geschiedschrijver’, Herodotus, in de vijfde eeuw voor Christus lezen we over monsters en wildemannen en – vrouwen. De exemplaren in Den Bosch en Zaltbommel zijn verre nazaten van die klassieke voorbeelden. Maar de middeleeuwen gaven wel een heel eigen betekenis en uiterlijk aan de wildeman. Hij ziet er, anders dan wat je bij zo’n naam zou verwachten, in onze ogen een beetje goedmoedig uit, eerder sukkelig dan woest. Maar dat komt misschien wel voort uit het feit dat wij overvoerd zijn met beelden van agressie. Vanaf de twaalfde eeuw wordt de wildeman bijna altijd behaard afgebeeld, eventueel met een bladerkrans om zijn hoofd en meestal met een flinke stronk als attribuut.
In alles was hij de tegenhanger van de hoofse ridder: de wildeman stond voor onbeheerste driften, ketterij, chaos en bruutheid. Ook werd hij verdacht van kannibalisme, in onze hele geschiedenis het ultieme bewijs van barbarij. De wildeman hield zich op in de meest onbeschaafde delen van de wereld zoals wouden en bergen maar ook vermoedde men hem aan te treffen in nog niet gekerstende gebieden.

Nu is het opmerkelijk dat zo rond 1500 een verschuiving plaatsvindt in het denken over wildernis en bijgevolg ook over de wildeman. Lang was gedacht dat de mens sinds de zondeval zijn onschuld kwijt was. Nu opperen filosofen dat de mens in essentie goed is; het is de samenleving (Welt) die hem slecht of zondig maakt. Omdat de wildeman in zijn natuurlijke staat leeft kan hij ook niet gecorrumpeerd zijn door de maatschappij, redeneerde men en langzaamaan transformeerde de wildeman van zondaar naar voorbeeld van goed gedrag.

Het blijft moeilijk te zeggen wat welke wildeman wanneer betekent. In een middeleeuwse kerk zal hij eerder staan voor de gevaren van een ongebreideld leven of het overwinnen daarvan. Waarom een wildeman als schilddrager wordt afgebeeld is ook niet altijd duidelijk. Is hij de overwonnene? Of verwijst hij juist naar een afstamming van vrije en deugdzame voorouders?

En is de wildeman helemaal verdwenen uit ons denken? Deze week meer wildemannen!

Dit blog is voor een deel gebaseerd op de tekst die Timothy Husband schreef voor de tentoonstelling The Wild Man, Medieval Myth and Symbolism die werd gehouden in The Cloisters, onderdeel van het Metropolitan Museum of Art, New York, 1980.