Nog niet zo lang geleden meldde ik, met enige afgunst, hoeveel voorbeeldig onderzoek, door Inger Groeneveld, gedaan was naar de bouwhistorie van Elswout, de buitenplaats in Overveen. In een artikel maakte zij onder meer aannemelijk dat, in tegenstelling tot wat algemeen wordt aangenomen (of uit obscure bronnen wordt overgeschreven), de eerste eigenaar van de gronden, Carl du Moulin, wel degelijk ook de bouwheer van Elswout is.

Meestal wordt verteld hoe Du Moulin in 1633 grond verwerft maar nog voor de bouw van het monumentale buiten, tot grote armoede is vervallen en dat Gabriël Marselis die Elswout in 1654 koopt, het huis realiseert.

Nu was Du Moulin bepaald geen pauper, toont Groeneveld aan. Nog in 1652 breidt hij zijn bezit uit met fruitboomgaarden. Maar belangrijker is Groenevelds onderbouwing om de aanleg van het huis Elswout tussen 1633 en 1635 te plaatsen.

Allereerst is er een stilistische overeenkomst, door andere onderzoekers al eerder opgemerkt, met Huis ten Bosch (1628) in Maarssen dat gebouwd is door de architect Jacob van Campen. Op basis van eigen archiefonderzoek maakt Groeneveld duidelijk dat bemoeienis van Van Campen met Elswout heel wel mogelijk is. Eigenaar Du Moulin had nauwe banden met Pieter Post, de latere sterarchitect, die toen assistent was van Van Campen. 

Nu is er een kaart uit 1642 waarop het grondplan van de grote buitenplaats Elswout helder te zien is. En er is een schilderij, toegeschreven aan Jan Wouwerman, uit circa 1655, waarop Elswout in volle glorie is afgebeeld. Dit alles pleit ervoor om Du Moulin als echte stichter van Elswout te zien.

‘Zaak gesloten’ zou je denken, met veel dank aan Groeneveld voor haar speurwerk. Totdat in het decembernummer van het tijdschrift Amstelodamum een artikel verscheen van historicus S.A.C. Dudok van Heel. Hij zag op de kunstbeurs in Maastricht een in 2011 ontdekt paar schilderijen van de beroemde portrettist Bartholomeus van der Helst. Deze schilder stond door het proefschrift van Judith van Gent en een tentoonstelling in het Amsterdam Museum erg in de belangstelling. Dat kwam mooi uit in het buitenplaatsenjaar want Van der Helst had de gewoonte om zijn geportretteerden af te beelden met een doorkijkje op een landschap waar vaak (een deel van) een buitenplaats te herkennen is.

De schilderijen die Dudok van Heel zag zijn pendanten, een mans- en een vrouwsportret die bij elkaar horen. Bij de man zien we in de achtergrond niet alleen de Haarlemse Bavokerk boven de horizon uit piepen maar ook een dak met twee flinke schoorstenen.

Dudok van Heel beweert dat dit bescheiden gebouw de buitenplaats is die Carl du Moulin in 1654 aan Marselis verkocht en die, hier komt het: “nu nog altijd als een bijgebouw op het terrein van de tegenwoordige buitenplaats staat”. Dudok van Heel bedoelt daarmee een van de twee koetshuizen of stallen die er inderdaad nog zijn en die in de zeventiende eeuw voorzien waren van schoorstenen. Du Moulin zou daar de zomers doorgebracht hebben en pas onder Marselis zou het grote Elswout verrijzen.

Dat lijkt mij sterk. In 1654 gaat Elswout van de hand als ‘treffelijcke welbeplante hoffstede met nieuw geboude…huysinge’ voor het bedrag van 33.650 gulden. Ik kan me niet voorstellen dat die transactie alleen op een zo bescheiden huis slaat.

Is hier niet iets anders aan de hand? Zou Dudok van Heel niet iets te graag de onbekende geportretteerden willen identificeren als Gabriël Marselis en zijn vrouw die in 1655 trouwden, een jaar nadat Marselis Elswout kocht? De vrouw, Maria van Arckel, overleed nog in datzelfde jaar. Dus als de twee Van der Helsten het gehuwd paar voorstellen, dan moeten ze geschilderd zijn in 1655. En dan moet de architectuur op de achtergrond natuurlijk wel kloppen. Maar er staat slechts een bescheiden huis, geen groots Elswout op de Van der Helst – wat je wel zou verwachten áls het toen af was. De historicus kan de stelling van Groeneveld dat Elswout al rond 1635 voor een groot deel gereed was, niet gebruiken en probeert haar argumenten te ontkrachten.

Dudok van Heel wijst erop dat de kaart uit 1642 slechts een grondplan van Elswout toont, geen af gebouw. Het schilderij van Wouwerman dateert hij op 1660 in plaats van 1655. Van een portret dat met zekerheid van Gabriël Marselis is, maar vijftien jaar na de aankoop van Elswout geschilderd (in 1669), zegt hij: “dat het de identificatie van het Van der Helstportret niet tegenspreekt”.

Ik ben nog niet overtuigd door Dudok van Heel, ik vind het iets te speculatief en hoop op een verweer van Groeneveld.