Er zijn op dit moment wel zeven schilderijen van Jan van Eyck (1390?-1441) in Nederland! (Waarover morgen meer). De opwinding die dat veroorzaakt is enorm. En terecht, het werk van Van Eyck is het mooiste wat de Europese kunst heeft voortgebracht –vind ik. Maar waarom is Van Eyck zo’n kunsthistorische lieveling?

Een deel van het antwoord is te vinden in het feit dat hij voorop liep in technische ontwikkelingen. Hij mag dan de olieverf misschien niet uitgevonden hebben (wat lange tijd aan hem werd toegeschreven) hij was wel de absolute meester in dit medium. Olieverf, in tegenstelling tot bijvoorbeeld eitempera of kalkverf, heeft de eigenschap licht voor een deel door te laten. Als je dan schildert op een witte grondlaag lijkt een schilderij bijna licht uit te stralen. Daarnaast kun je lagen over elkaar heen schilderen en daarmee effecten bereiken (of fouten wegwerken).

Wat Van Eyck als geen ander lukte was het schilderen van details. En dat deed hij op een bijzondere manier: details op de voorgrond gaf hij even nauwkeurig weer als die op de achtergrond. Kijk eens naar zijn beroemd Gents Altaarstuk, ook wel De Aanbidding van het Lam Gods genoemd (waaraan ook zijn broer Hubert werkte). Het is een veelluik maar het paneel waaraan het geheel zijn naam ontleend is het fascinerendste. Van Eyck schildert groepen mensen verder weg wel kleiner (zoals het menselijk oog dat verwacht), maar hij beeldt deze niet minder gedetailleerd af dan de figuren op de voorgrond. Het oog kan echt op reis in een schilderij van Van Eyck!

Maar hoe verbluffend ook, techniek alleen verklaart nooit de enorme aantrekkingskracht van Van Eyck. In zijn tijd, de eerste helft van de vijftiende eeuw, en trouwens ook lang ervoor en erna, was het vanzelfsprekend om in de wereld die je omringt de volmaakte orde en schoonheid te zien die God, als schepper, erin gelegd heeft.

Nu is het zo dat juist in Van Eycks tijd steeds grotere delen van schilderijen gaan bestaan uit landschap. Waar voorheen achtergronden (van bijvoorbeeld een bijbelse scène) meestal bestonden uit een verguld vlak of iets dergelijks, zien we in de vijftiende eeuw grote lappen natuur, landwegen en rivieren die de blik wel tot achter de horizon willen voeren. En die groene wereld is geen decoratie of neutrale achtergrond, hij is net zo geladen met betekenis als de scène die het eigenlijke onderwerp van het schilderij vormt.

Het groen op Het Lam Gods is weleens ‘de mooiste feestweide uit de kunstgeschiedenis’ genoemd. En zij is zeker een feest voor de natuurliefhebber. Als we niet alleen de weide bekijken maar ook de bosrand meenemen kunnen we de volgende planten onderscheiden: iris, lelie, akelei, lievevrouwebedstro, pioenroos, aardbei, viooltje, madeliefje, lelietje-der-dalen, klaver, paardenbloem, ranonkel, duizendblad, veldkers, streepvaren, salomonszegel, dalkruid, maagdenpalm, anjer, boerenwormkruid en valeriaan.   

Van elke plant is gemakkelijk een symbolische betekenis of belangrijke medicinale waarde te achterhalen, die voor de tijdgenoten van Van Eyck als vanzelf ‘te lezen’ was. Maar er is meer.

Al die planten omlijsten de voorstelling van het Lam Gods. Johannes de Doper sprak ooit van Jezus Christus als ‘het Lam Gods’ wat verwijst naar de Joodse gewoonte om door een lam te offeren het volk van zonden te bevrijden. Jezus bracht door zijn kruisdood ook een offer en draagt daarmee de zondelast van de mens. Door zijn offer verlost Christus de wereld van het kwaad. Dat betekent dat er in de schepping reden tot vreugde en jubel aanwezig is. Volop zelfs!

De briljante kunsthistoricus Boudewijn Bakker heeft ontdekt dat aan het Bourgondische hof, waaraan Van Eyck ook verbleef, een zeer invloedrijke filosoof verbonden was, Dionysius de Kartuizer, die schreef dat het aanschouwen van de schoonheid van de schepping leidt tot het hoogste doel: kennis van God.

Voor de gelovige is het bekijken van een bloem, óók de geschilderde bloem van Van Eyck, een vorm van devotie. Voor de niet gelovige is er op zijn minst de verwondering.

Op naar Gent! Wel even checken op de site van de Sint Baafskathedraal of niet net het belangrijkste paneel gerestaureerd wordt. En neem je verrekijker mee, geen dolletje. Je weet niet wat je meemaakt.