Al in de zestiende eeuw is er onder kunstenaars in de Nederlanden een grote belangstelling voor wetenschappelijk onderzoek. Zo woonden kunstenaars anatomische lessen bij, niet alleen om deze vast te leggen voor opdrachtgevers maar ook om zelf te leren hoe het menselijk lichaam in elkaar steekt. Dat helpt de kunstenaar bij het zo naturalistisch mogelijk weergeven van figuren.

Sommige kunstenaars maakten zulke gedetailleerde werken van wat ze in de natuur aantroffen, dat ze zelf wel wetenschappers lijken. Neem de beroemde kikkerstudies van Jacques II de Gheyn uit 1604. In de loop van de zeventiende eeuw zullen kunst en wetenschap elkaar voortdurend treffen.

De in Frankfurt am Main geboren Maria Sybilla Merian (1647-1717) is een van de bekendste kunstenaar-wetenschappers. Vanaf 1691 woonde zij in Amsterdam waar ze zich in welgestelde kringen bewoog. Toegang daartoe kreeg zij door haar dubbeltalent: zij koppelde accurate waarnemingen aan artistieke weergave van haar onderwerpen, voornamelijk planten en insecten.

Natuurstudie, die vaak als een religieuze bezigheid werd gezien omdat je immers Gods schepping onderzoekt, was een geliefde bezigheid die op tal van buitenplaatsen werd beoefend. Dat gebeurde door dezelfde mensen die ook exotische planten kweekten en verzamelingen aanlegden van wonderen der natuur.

Er was sprake van een heel ‘botanisch netwerk’ waarbinnen de stand van de wetenschap werd bijgehouden en zaden en preparaten werden uitgewisseld. Er werd gespeculeerd over nieuwe soorten die via de handelsschepen Holland bereikten en er zal zeker ook gepocht zijn over de eerste vruchtdragende ananas of eerste bloeiende petunia. Verder weten we dat men elkaar wel kunstenaars aanraadde die in staat waren de planten- en ook wel dierenrijkdom zo goed en mooi mogelijk vast te leggen.

Maria Sybilla Merian nu stoorde zich aan de willekeur die ze in veel collecties aantrof. Zij streefde ernaar om zaken te ordenen, net als in haar kunstwerken waarin bijvoorbeeld pop, rups en vlinder van een soort verenigd zijn, met de daarbij behorende waardplant. Het is dan ook niet vreemd dat later de grote Linnaeus, die de hele natuur wilde classificeren, gebruik maakte van haar werk.

Merian toetste haar eigen bevindingen aan wetenschappelijke publicaties van bijvoorbeeld Swammerdam, Van Leeuwenhoek en Bedi. Zij onderbouwden wat Merian zelf ook waarnaam: spontane generatie (het idee ‘dat rupsen uit de kool ontstaan’) bestaat niet. In 1669 weerlegde Swammerdam  het hardnekkige misverstand door ondubbelzinnig te verklaren dat elk insect uit een eitje van dezelfde soort voortkomt.

Maar hoe zat het dan met de vliegen die, zo kon men ook waarnemen, uit een rups of pop kwamen? De ene soort kan toch niet uit de andere soort voortkomen? (Dat was trouwens ook onbijbels om te veronderstellen!) Dat raadsel werd pas in 1700 opgelost door Van Leeuwenhoek die waarnam hoe sommige insecten eitjes inbrengen in andere soorten.

In de late achttiende eeuw blijft het werk van Merian gewaardeerd om zijn schoonheid. Het verschijnt dan bijvoorbeeld op porselein. Zoals op dit prachtige bord dat in opdracht in China vervaardigd is. Het is nu te zien op de tentoonstelling Naar Buiten! in het Geelvinck-Hinlopen Huis.

Er is ook een ontbijtservies bekend van de porseleinfabriek Frankenthal waarop alleen haar insecten zijn afgebeeld. Stel je voor, onder de kaas kruipt een rups en vanachter de toast kijkt een knotsgrote tor je aan… ieuw.