Het boek verscheen al in 2011 maar de pers schrijft er nog regelmatig over: de vertaling van het werk van de Griekse filosoof Herakleitos. Althans wat er van over is en wat met enige waarschijnlijkheid aan hem kan worden toegeschreven. De oorspronkelijke teksten van Herakleitos uit ongeveer 500 v. Chr. zijn namelijk al 150 jaar nadat ze op schrift waren gesteld, verbrand.
We moeten het dus doen met overgeleverde citaten en fragmenten. Maar die treffen we wel al heel vroeg aan bij de grote Griekse filosofen en ze zijn de afgelopen 2.500 jaar voortdurend opnieuw gelezen en geïnterpreteerd (en soms ernstig bewerkt doorgegeven).

Het is niet zo dat ik dat allemaal zelf wist: het staat in de inleiding die de vertaler leverde. Paul Claes, vele malen onderscheiden schrijver en vertaler, formuleert zo helder en heeft zo’n taalbeheersing dat het lezen van de introductie alleen, al een plezier op zich is.

Maar waarom nou in dit blog aandacht voor Herakleitos? In eerste instantie omdat de beroemdste aan hem toegeschreven uitspraak, ‘alles stroomt’, zoveel gebruikt wordt in beschouwingen over natuur. Er wordt dan mee gedoeld op de constante verandering die we in de natuur waarnemen. Dat was bijvoorbeeld het uitgangspunt voor de invloedrijke Brits-Amerikaanse wiskundige en filosoof Alfred North Whitehead. Hij wees erop dat natuur constant in wording is. Dus eerder op te vatten is als een naadloze opeenvolging van ‘actuele gebeurens’ dan in starre gegevens te vangen.

Dat lijkt een open deur van jewelste maar wie de consequenties van die gedachte op zich in laat werken, betreedt onbekender terrein. Immers, als nooit iets permanent is, maar alles altijd verandert, wat kun je dan nog met zekerheid zeggen?
In ieder geval dat je voorzichtig moet zijn met waarheidsclaims. In een jeugdwerk uit 1873 waarschuwde Nietzsche: ‘Wij geloven dat we iets van de dingen zelf weten, als we over bomen, kleuren, sneeuw en bloemen spreken, maar bezitten toch niets meer dan metaforen der dingen, die volstrekt niet overeenstemmen met de oorspronkelijke entiteiten.”

Een zelfde waarschuwing is vervat in de beroemde uitspraak van Alfred Kozybski die Claes opnam in zijn inleiding: “The map is not the territory”. Met andere woorden, wie naar de landkaart staart, mist het werkelijke gebied. De Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges heeft daar eens over gegrapt: de enige goede kaart is 1:1.
Terwijl Claes werkte aan Herakleitos, schreef de Franse auteur Michel Houellebecq aan De kaart en het gebied. In het oeuvre van Houellebecq komt veel maatschappijkritiek en pessimisme voor. Veelzeggend in dat kader is dat hij in genoemd boek een kunstenaar opvoert die een tentoonstelling maakt getiteld ‘De kaart is interessanter dan het gebied’.

Maar terug naar Herakleitos. Hij gaf zijn publiek wel iets mee: alles wat is, kun je beschouwen als een eenheid van tegengestelde elementen. Voor wie dat een beetje duister geformuleerd vindt, vergelijk waar Herakleitos op duidt met elektrische stroom die een + en een – pool heeft. Slechts één van de twee willen onderscheiden, betekent het verlies van het geheel.

Wie nu denkt dat dit verdacht veel als yin en yang klinkt, heeft het goed gezien. Verbluffend trouwens dat Lao Tse, die ver weg in China ook de eenheid van tegengestelden beschreef, een tijdgenoot was van Herakleitos!