Wie door De Deelen, het laagveen- en moeraslandschap van midden-Friesland, wandelt of fietst, kan er zo maar oog in oog meekomen: een monumentale brok roest die eigenlijk best mooi is, op een Tinguely-achtige manier. Ondanks de roest verwacht je dat er elk moment geluid uit kan komen, het piepen, bonken en ratelen van een fantasiemachine.

Alleen, dit is geen kunstwerk maar industrieel erfgoed. Héél zeldzaam erfgoed bovendien, maar helaas ‘statusloos’. Hij valt niet onder te brengen in categorieën die door het rijk beschermd worden.

Maar eerst: wat is het eigenlijk voor een ‘ding’? Het is een veenmachine, ook wel veensteek- of baggelmachine genoemd. Hij werkte volgens een eenvoudig principe; een kooi waarin messen zijn bevestigd wordt eerst opgetakeld en vervolgens losgelaten. De messen boren zich metersdiep in het veen. Als je de kooi weer ophijst sluiten zich vanzelf twee kleppen onder het gestoken pakket veen.

De machine voer zo door het laagveen en vrat zich letterlijk een weg door het landschap.

Toen in de jaren zestig van de vorige eeuw de vraag naar turf (gedroogd veen dat als brandstof gebruikt werd) afnam, werden de machines achtergelaten in het veen. De meesten zijn gesloopt en als schroot verkocht. Er zijn er slechtst twee bewaard: in Museum De Ronde Venen in Vinkeveen staat een prachtexemplaar dat nog werkt en er is de ruïne in De Deelen.

Dat is het dan: alles wat er over is van de industriële laagveenderij. Tenminste, van de tastbare geschiedenis. Daarnaast zijn er nog fascinerende verhalen van mensen die de machine nog in werking hebben gezien. En er is een unieke film waarin het machinale monster een hoofdrol speelt.

 De twee veenmachines zijn van niet te overdrijven historisch belang. Ze zijn letterlijk de laatste resten van een geschiedenis van eeuwen. Eeuwen waarin Nederland door veenafgraving een totaal ander uiterlijk kreeg. Eeuwen ook waarin door de goedkope brandstof die vervening opleverde, de economische motor kon draaien. Geen Gouden Eeuw zonder turf! Maar de machines vertellen uiteraard ook het verhaal van de industrialisatie in de negentiende eeuw.

En nu kunnen die twee machines die al die historie vertegenwoordigen niet beschermd worden?! Alleen maar omdat ze geen gebouw zijn maar een soort boot. En in Nederland is er geen bescherming voor mobiel erfgoed…

Is dat omdat men bang is tanks, koetsen, bussen en schepen te moeten beschermen als monument? Is dat te duur? Te onhandig?

Ik weet het niet. Maar erkenning van rijkswege van het belang van de veenmachines zou ons mooi staan. Als land dat zijn geschiedenis kent en koestert. Dan gaat het nog niet eens over de duiten.

Kom, stel een nieuwe categorie in!